جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دئیست‌ها که از متفکران مهم و اثرگذار در دوران جدیدند، درباره خدا چنین می‌اندیشیدند که او تنها خالق جهان است و پس از خلقت در کار جهان مداخله‌ای نمی‌کند. آنان این دیدگاه را با استفاده از استعاره «ساعت‌ساز لاهوتی» بیان می‌کردند. در برابر این دیدگاه، تلقی دیگری وجود دارد که به «خدای رخنه‌پوش» شهرت یافته و هرچند پیش از دوران جدید هم می‌توان آن را سراغ گرفت، اما سابقه آن در دوران جدید به نیوتن می‌رسد. طبق این تلقی از خدا، او هرگاه صلاح بداند در کار جهان مداخله می‌کند و به بازسازی و اصلاح آن می‌پردازد. به نظر می‌رسد که این دو تلقی در برابر یکدیگر قرار دارند؛ اما هم دئیسم و هم ایده «خدای رخنه‌پوش» با نقدهایی مهم مواجه‌اند. بر این اساس، دیدگاهی که می‌تواند فاقد اشکالات هر دو تلقی از خدا باشد اندیشه «خلق مدام» است که در الهیات اسلامی و مسیحی سابقه دارد و برخی از متفکران جدید نیز درباره آن سخن گفته‌اند.

درباره واژه های متشابه قرآن چهار دیدگاه اصلی وجود دارد: دیدگاه اهل ظاهر، نظریه اشتراک لفظی، نظریه حقیقت و مجاز و نظریه روح معنا. طبق نظریه روح معنا الفاظ بر ارواح معانی وضع شده اند و خصوصیات مصادیق در معنای آن ها در نظر گرفته نشده است. از این رو کاربرد آن ها می تواند در مصادیق معقول نیز حقیقی باشد. بنابراین الفاظ متشابهی که در قرآن به کار رفته اند در مصادیق مجرد و معقول به نحو حقیقی و نه مجازی استعمال شده اند.این دیدگاه فلسفی- عرفانی درباره زبان را نخستین بار غزالی و پس از وی بزرگان فرهنگ اسلامی تا روزگار ما پیوسته مطرح کرده اند. به ویژه بزرگانی چون ملاصدرا، علامه طباطبایی، حکیم سبزواری و امام خمینی از آن گفته اند. در این پژوهش، به طور خاص تبیین فیض کاشانی از این نظریه بررسی می شود.

این کتاب پژوهشی در خصوص «نظریه الفاظ بر ارواح معانی» است. این نظریه از دیدگاه‌های مهم در تفسیر، کلام، حکمت و عرفان اسلامی است که از غزالی تا علامه طباطبایی درباره آن سخن گفته‌اند. در بررسی واژه‌های متشابه قرآن چهار نظریه مطرح است؛ نظریه اهل ظاهر، نظریه حقیقت و مجاز، نظریه اشتراک لفظی و نظریه روح معنا. که ابتدا نویسنده به معرفی هر کدام از این نظریه‌ها می‌پردازد. سپس نظریه روح معنا تحلیل و تفسیر می‌شود. ساختار نظریه و مفهوم این نظریه از منظر دانش‌های گوناگون بررسی شده در ادامه نظریه روح معنا از نظر منطقی، کلامی و فلسفی مورد بحث قرار گرفته است. پیشینه تاریخی نظریه مطرح که از غزالی تا علامه طباطبایی درباره آن سخن گفته‌اند. در بررسی واژه‌های متشابه قرآن چهار نظریه مطرح است؛ نظریه اهل ظاهر، نظریه حقیقت و مجاز، نظریه اشتراک لفظی و نظریه روح معنا. که ابتدا نویسنده به معرفی هر کدام از این نظریه‌ها می‌پردازد. سپس نظریه روح معنا تحلیل و تفسیر می‌شود. ساختار نظریه و مفهوم این نظریه از منظر دانش‌های گوناگون بررسی شده در ادامه نظریه روح معنا از نظر منطقی، کلامی و فلسفی مورد بحث قرار گرفته است. پیشینه تاریخی نظریه مطرح شده و در نهایت نویسنده نظریه را مورد ارزیابی قرار داده است.

برای مشاهده فیلم سخنرانی به آدرس داده شده در آپارات مراجعه کنید.

یکی از مباحث مهم علوم قرآن، بحث در باب وحی است. این بحث در روزگار ما اهمیتی مضاعف یافته و بیش از پیش مورد توجه صاحبنظران قرار گرفته است. محور اصلی بحث در باب وحی تحلیل ارتباط خدا و انسان است، اما این ارتباط فقط به بحث وحی اختصاص ندارد و برخی دیگر از مباحث علوم قرآن نیز از همین منظر شایسته بحث و بررسی است. ادعای این مقاله این است که جز بحث وحی، در برخی دیگر از مباحث علوم قرآن نیز باید مساله را از زاویه نسبت میان خدا و انسان نگریست. از این جهت هم ابعاد مختلف بحث در باب وحی و نزول قرآن و هم برخی دیگر از مباحث علوم قرآن از قبیل اعجاز قرآن، حجیت ظواهر قرآن، نسخ، محکم و متشابه، اسباب نزول، مکی و مدنی، تناسب سور و آیات، اختلاف قرائات، تحریف قرآن و حدوث یا قدم قرآن از چشم‌انداز دیگری مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. چنین نگرشی مقدمه تحول در علوم قرآن بر اساس دیدگاه‌ها و چشم‌اندازهای جدید در تحلیل رابطه میان خدا و انسان خواهد بود.

تا پیش از فلسفه جدید، تلقی غالب در اندیشه بشری نسبت دادن ویژگی‌های انسانی هم به خدا و هم به جهان بود. بر این اساس، می‌توان تشبیه یا انسان‌وارانگاری هم درباره خدا و هم درباره جهان را ویژگی غالب تا پیش از دوران جدید دانست. این ویژگی‌ها عمدتاً شامل مواردی چون داشتن ادراک و اراده بود. در دوره مدرن و با تحولات فکری و فلسفی بشر جدید، تدریجا ویژگی انسانی از خدا و جهان نفی و سلب و تنها به انسان منحصر دانسته شد. در تلقی جدید، هم خدا عمدتاً خدای الهیات سلبی است و هم جهان تابع نیروهای مکانیکی و بنابراین فاقد نفس و به تبع آن ادراک و اراده است. بر این اساس به نظر می‌رسد مجاز باشیم تا از عنوان «انسانیت‌زدایی» از خدا و جهان در اندیشه انسان جدید سخن بگوییم. این تلقی جدید، در درک انسان از خودش، خدا و جهان و نسبت این سه، آثار مهمی بر جای گذاشته است.

در برخي از کتاب‌هاي کلامي، براي اثبات ضرورت وحي، اين استدلال مطرح مي‌شود که از يک سو، علوم و صنايعي هست که براي بشر ضرورت دارد، و از سوي ديگر، عقل و تجربۀ عادي بشر براي دست يافتن به آنها کافي نيست. پس بايد وحي چنين علوم و صنايعي را در اختيار بشر قرار دهد. اين استدلال، هم به نحو پيشيني و هم به نحو پسيني قابل طرح است؛ يعني هم مي‌‌توان به نحو پيشيني استدلال کرد که چون چنين علوم و صنايعي براي بشر ضروري است، پس خدا بايد آنها را از راه وحي در اختيار بشر قرار دهد، و هم مي‌توان به نحو پسيني گفت: چون چنين علوم و صنايعي عملاً نزد بشر هست، پس وحيي در کار بوده است. در اين مقاله، بحث مي‌شود که گرچه اين سخن درست است که برخي از علوم و صنايع از راه عقل و تجربۀ عادي به دست نمي‌آيد، اما صرف اين نکته نمي‌تواند ضرورت پيشيني يا پسيني وحي را اثبات کند و ممکن است اين علوم و صنايع از راه‌هاي غير عادي ديگري جز وحي در اختيار بشر قرار گيرد.

---

آن‌گونه که از ظاهر برخی از آیات قرآن کریم برمی‌آید سخن از عمومیت نبوت و ارسال پیامبران برای همۀ مناطق زمین است به این‌صورت که نبوت، حقیقتی فراگیر و شامل همۀ امت‌ها و اقوام است. اما این سخن قرآن با گزارش‌های تاریخی سازگاری ندارد، زیرا تاریخ فقط از وجود پیامبران در منطقۀ خاورمیانه سخن می‌گوید و هیچ گزارش معتبر تاریخی دربارۀ وجود پیامبران در سایر مناطق و تمدن‌های بزرگ جهان وجود ندارد. ناسازگاری قرآن و تاریخ در این مسئله را می‌توان با دو رویکرد بررسی کرد: رویکرد تاریخی و تفسیری. در این مقاله با توجه به رویکرد دوم، بحث می‌شود که حتی اگر صحت گزارش تاریخ دربارۀ نبودن پیامبران در سایر مناطق جهان را بپذیریم، می‌توان نشان داد که تاریخ با سخن قرآن در این زمینه تعارض ندارد. به این منظور، سه واژۀ نذیر، امت و رسول در این آیات بررسی می‌شود و نشان می‌دهیم که می‌توان با تفسیر این سه واژه و به‌ویژه واژۀ «امت» آیات مربوط به فراگیر بودن وحی و نبوت را چنان تفسیر کرد که با تاریخ ناسازگار نباشد.