جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث از رابطة گوهر و صدف دین از موضوعات چالشی در این دوران و پرثمر است. نفی رابطة این دو، ضرورت عمل به شریعت را منتفی می‌سازد و به اباحه‌گری می‌انجامد. باروخ اسپینوزا که از بنیان‌گذاران عصر روشنگری به‌شمار می‌رود، با تکیه بر تحلیل خود، دربارة بالاترین خیر و سعادت که آن را معرفت و محبت الهی می‌داند، شریعت را نفی می‌کند و تنها منبع برای قواعد رسیدن به این غایت را رجوع به علم اخلاق می‌داند. وی با تقسیم قانون به «الهی» و «انسانی» (یا تشریعی)، غرض قانون الهی را کسب بالاترین خیر ذکر می‌کند. او با ذکر ویژگی‌هایی که برای قانون الهی برمی‌شمارد، قوانین تشریعی را از آن خارج می‌سازد. این قوانین شامل احکام موجود در دین تاریخی و قوانینی است که اغراضی مانند امنیت و آسایش انسان و نظم جامعه را دنبال می‌کنند. این نوشتار که با روش «تحلیلی ـ انتقادی» رابطة گوهر و صدف را در اندیشة اسپینوزا بررسی کرده، به کاستی‌های این دیدگاه نیز اشاره کرده است. اندیشة گوهرشناسی اسپینوزا بر مبانی دین‌شناختی عصر روشنگری مبتنی است و این مبانی محل تأمل است. او ارادة تکوینی و تشریعی خداوند را خلط کرده و ویژگی‌های غیرقابل قبولی را برای قانون الهی برشمرده است. برخلاف دیدگاه وی، قوانین اجتماعی بسترساز خیر برتر هستند و دین تاریخی می‌تواند ما را در این مسیر یاری کند و دانش اخلاق به تنهایی توان رساندن انسان به این خیر را ندارد.

شناخت ماهیت، محتوا و زبان قرآن از مباحث کلیدی در الهیات است. دیدگاه سنتی در خصوص وحی آن را کلام خدا می‌شمارد، اما نواندیشان دینی سعی در به چالش کشیدن این تلقی سنتی دارند. در این میان محمد مجتهد شبستری بر آن است که براساس مباحث هرمنوتیکی و زبان‌شناختی نوین، قرآن به‌عنوان سخن خدا برای انسان قابل فهم نیست، چراکه شروط نه‌گانۀ تحقق فهم را نمی‌تواند طی کند و نمی‌توان خط سیر منطقی و مشخصی برای فهمیدن قرآن به‌عنوان کلام خدا ترسیم کرد. در این نوشتار با ذکر نمونه‌ای فرضی و همچنین با تحلیل‌های زبان‌شناختی نشان خواهیم داد که تمام شروط نه‌گانۀ فهم دربارۀ سخن خدا یا هر موجود غیرانسانی هم از نظر سمانتیکی و هم هرمنوتیکی اجراشدنی است و همچنین می‌توان خط سیر بین‌الاذهانی مشخصی برای فهم قرآن به‌عنوان سخن خدا ارائه داد. همچنین معیاری که جناب شبستری برای فهم‌پذیری ارائه می‌دهد، عقلانی و عملیاتی نیست.

اصل آنتروپیک بر آن است جهانی که یک ناظر بتواند آن را ببیند، باید سازگار با وجود آن ناظر باشد. این اصل گاه به عنوان تبیینی برای نظم موجود در جهان یا شرایط اولیه آن تلقی می‎شود و درنتیجه تبیین غایی در این باره را کنار می‎گذارد. گاه نیز با ضمیمه فرضیه چندجهانی، بدون اینکه ادعای تبیین نظم موجود در جهان را داشته باشد، به عنوان چالشی در مقابل تبیین غایی شمرده می‎شود. در این مقاله چهار راه دفاع از تبیین غایی در مقابل این نقدها ارائه می‎شود و نشان داده می‎شود که می‎توان بر پایه یکی از این امور از تبیین غایی دفاع کرد: نقد فرضیه چندجهانی و توجه به تبیین وجود نظم به جای درک نظم، برتربودن تبیین غایی نسبت به فرضیه چندجهانی در ملاک‎های سادگی و فراگیری تبیین، بیشتربودن احتمال تعلق یک جهان منظم به مجموعه جهان‎های تنظیم‎شده، نسبت به احتمال تعلق آن به مجموعه جهان‎های تصادفاً منظم و توجه به نظم حاکم بر مکانیزم تحقق جهان‎های بسیار. هر یک از این تقریرها از نظر عدم ابتنا بر پیش‎فرض کیهان‏‏شناختی خاص، از تقریر سابق آن برتر است.

علم قرائات قرآن کریم، از باسابقه‌ترین و پر تألیف‌ترین موضوعات علوم قرآن است. تأثیر این دانش بر علم تفسیر و ادبیات عرب اهمیت آن را دوچندان می‌کند. نگارش قرائت‌های مختلف قرآن کریم پس از عصر نقل شفاهی قرائات آغاز گردید و از نخستین سده‌های هجری موردتوجه و عنایت ویژه علماء، ادیبان، مفسران و قرآن‌پژوهان قرار گرفت و در این زمینه آثار بسیاری تألیف گردید. این آثار ابتدا به‌صورت بخشی از تفاسیر و کتاب‌های علوم قرآن و حدیث و ادبیات عرب و سپس به‌صورت نگاشته‌های مستقل در قالب‌های گوناگونی مانند «مُفرَده» (تک‌نگاری)، «موسوعه» (جامع نگاری) و توجیه نگاری وجوه قرائات به روش‌های محرره (منضبط) و مرسله (آزاد) تدوین یافت. تحقیق پیش رو، به روش نگاهی اجمالی به آثار نگاشته شده در علم قرائت دارد و با بررسی اولین کتاب‌های علم قرائت، قدمت این دانش را نشان می‌دهد. همچنین با پی‌جویی کتاب‌های مهم علوم قرآن، تفسیر، حدیث و ادبیات، میزان شیوع و گستردگی علم قرائت در هر یک ازاین‌گونه کتاب‌ها در میان آثار شیعه و اهل‌سنت موردبررسی قرار می‌گیرد. علاوه بر این نوشتار حاضر با گونه شناسی کتاب‌های مربوط به علم قرائت، خواننده را با انواع مختلف تحقیقات علم قرائت آشنا می‌سازد. بدین ترتیب مقاله حاضر می‌تواند راهنمای مناسبی برای محققان رشته علوم قرآنی باشد تا آثار نگاشته شده در علم قرائت را بشناسند و بتوانند در تحقیقات خود از این آثار استفاده کنند.

فرگشت يکي از نظريات علمي است که بيش از همه، به داروين انتساب دارد. بعد از داروين و به‌طور خاص با پيشرفت علم ژنتيک، اصلاحيه و تکمله‌هايي بر اين نظريه افزوده شد تا ديدگاه نئوداروينيسم پديد بيايد. اين نظريه، درصدد است که چگونگي پيدايش ارگانيسم‌هاي پيچيده را تبيين کند. اينكه نمي‌توان تبيين فرگشتي را مردود دانست، نبايد موجب اين گمان شود كه اين نظريه همه چيز را دربارة پيدايش ارگانيسم‌هاي پيچيده تبيين مي‌کند. اين مقاله، بر آن است تا با بررسي جديدترين دستاوردهاي علمي به همراه تحليل عقلاني داده‌ها، نشان دهد جنبه‌هاي بسياري از حيات هوشمند وجود دارد که با نظرية فرگشت تبيين نمي‌شود. ازاين‌رو براي اين امور بايد سراغ تبيين‌هاي ديگر رفت. اين مقاله نشان مي‌دهد که دست‌کم پنج مسئله در باب حيات هوشمند وجود دارد که تبيين فرگشتي پاسخگوي آن نيست. برخي از جوانبي كه در اين تحقيق بررسي مي‌شود کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.

در پاره‌اي از آيات و روايات، از زوج بودن آفريده‌ها سخن به ميان آمده است. آيا اين گزاره با يافته‌هاي علم بشري سازگار است؟ اين دو سؤالي است که در اين نوشتار پي گرفته مي‌شود. گرچه انديشمندان و مفسرين جسته و گريخته به اين مقوله پرداخته‌اند، بررسي جامعي در اين زمينه صورت نيافته است. دربارۀ معنا و مقصود از زوجيت، دست‌کم مي‌توان چهار احتمال را مطرح کرد: جفت مکمل، مثل يا ضد داشتن يا مرکب بودن. مقالۀ پيش‌ رو با رويکردي تحليلي‌ـ توصيفي، نشان مي‌دهد هر يک از اين معاني، علاوه بر اينکه با لغت سازگارند، با ادلۀ نقلي تطابق نسبي دارند و مي‌توانند مقصود ادله باشند. همچنين اين معاني با دستاوردهاي علم و عقل بشر نيز همسويند. علاوه بر چهار احتمال يادشده، احتمال اراده جميع اين معاني به نحو استعمال لفظ در بيش از يک معنا و همچنين احتمال ارادۀ معناي جامع بين چهار معناي يادشده نيز وجود دارد و قابل پذيرش است.

دوگانگی یا یگانگی نفس و بدن از موضوعات مهم و بحث‌برانگیز میان فلاسفه و روان‌شناسان است. فیزیکالیسم از رویکردهایی است که نفس را از نظر جوهری و وجودی قابل تقلیل به بدن می‌پندارد. با این حال، فیزیکالیسم ناتقلیل‌گرا، صفات و استعدادهای نفس را تقلیل‌ناپذیر به صفات اجزای بدن می‌شمرد. در نقطه مقابل، دوگانه‌انگاری جوهری، نه‌تنها صفات منسوب به نفس، بلکه موصوف به این صفات، یعنی خود نفس، را نیز تقلیل‌ناپذیر به بدن می‌داند. مورفی جانب فیزیکالیسم ناتقلیل‌گرا را تقویت می‌کند. وی تبیین‌های برخاسته از علوم تجربی جدید، به‌ویژه عصب‌شناسی را نقطه اتکایی قوی برای این رویکرد می‌شمرد و نیازی به پذیرش جوهری فرامادی نمی‌بیند و استدلال‌های آنها را به دلیل اتکا بر شهود ناتمام می‌داند. وی «علیت از بالا» و نگاه کل‌گرایانه به جنبه مادی آدمی را برای فهم حقیقت انسان ضروری می‌داند. این مقاله دوگانه‌انگاری و فیزیکالیسم ناتقلیل‌گرا را مقایسه و میان آنها داوری می‌کند. داده‌های علوم تجربی با خوانش صحیح از دوگانه‌انگاری کاملاً سازگار است. بدون اتکا بر شهود نمی‌توان در عرصه خودشناسی و انسان‌شناسی وارد شد. می‌توان دوگانه‌انگاری را با استدلالی فلسفی پایه‌ریزی کرد که بر گزاره‌های شهودی همه‌فهم و انکارناپذیر مبتنی باشد. علیت از بالا نیز اگر به‌خوبی تبیین شود، دوگانه‌انگاری را نشان می‌دهد.

نظريه روياانگاري وحي، يکي از عمده‌ترين شبهاتي است که پيرامون مسأله وحي مطرح مي‌شود. نظريه روياانگاري نه تنها جامعيت دستوري و محتوايي قرآن را انکار مي‌کند؛ بلکه مستلزم سخافت حداکثري آن نيز خواهد بود. در اين نوشتار بعد از بيان مقدمه و کلياتي در رابطه با اين مبحث به قرآن، مشاهدات پيامبر(ص) يا کلام خداوند، وحي، مشاهده در خواب يا بيداري، وحي نيازمند تعبير يا تفسير پرداخته شده است.

«معناشناسي»، از علوم نوپا در دنياي غرب است كه از زيرشاخه‌هاي زبان‌شناسي به شمار مي‌آيد و به دنبال فهم بهتر معناي سخن است. اين علم در پي كشف سازوكارهاي معنا با روشي علمي‌است. يكي از اين نگاه‌هاي نو و كارآمد، نگاه معناشناسانة قرآن‌پژوه ژاپني، توشيهيكو ايزوتسو، است. وي با به‌كارگيري معناشناسي قومي‌در متن قرآن، عملاً گونه‌اي از تفسير «قرآن به قرآن» را عرضه كرده است. با اين حال، ديدگاه وي دچار كاستي‌ها و ابهاماتي است. در واقع، وي تنها گام‌هاي اوليه را آغاز كرد و اكنون لازم است قدم‌هاي بعدي و تكميلي طي شود. مقالة حاضر با روش «تحليلي ـ توصيفي» درصدد رفع نقاط ابهام اين فرضيه و بسط و تكميل آن است تا با رسيدن به يك معناشناسي تكامل يافته، بيشتر و دقيق‌تر تفسير قرآن را ياري كند. نوشتار پيش رو پس از پيرايش مباني معناشناسي قومي‌، از دو عنصر «نسبيت زباني» و «ترجمه‌ناپذيري» به مباحث «روش‌شناختي» مي‌پردازد. ايزوتسو از تأثير جهان‌بيني متكلم در فهم معناي واژگان سخن گفته است. در ادامه، نشان مي‌دهد كه مي‌توان جهان‌بيني متكلم را به پنج ساحت تقسيم كرد تا تعامل جهان‌بيني و زبان بهتر و دقيق‌تر فهم شود. در مجموع، مي‌توان گفت: توجه به پنج جهان‌بيني قرآني را بايد در فهم واژگان اين كتاب دخيل دانست: جهان‌بيني تصديقي در عرض معناي واژه؛ جهان‌بيني تصديقي در طول معناي واژه؛ جهان‌بيني ترسيمي؛ جهان‌بيني تصوري؛ و جهان‌بيني لفظي.