جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از فضایل وجودی اهل‌بیتD در روایات شیعه، خلقت نوری ایشان پیش از آفرینش عالم است. بر اساس این روایات، نور الهی اهل‌بیتD پس از آفرینش آدمj، به او و سپس به سلسله انبیای الهی منتقل شده تا این‌که از اجداد پیامبرJ به ایشان و علیj رسیده است. یوری روبین بر این باور است که شیعیان نخستین، از طریق توسعه مفهوم سلسله جهانی انبیا، آموزه خلقت نوری را در جهت اثبات حقانیّت خلافت امامانD استفاده کرده‌اند. با نظر به ضرورت و اهمیّت بحث از دلایل حقانیّت امامانD، این مقاله به شیوه کتابخانه‌ای و با روش تحلیلی-انتقادی به بررسی قراین برون‌متنی و درون‌متنی آموزه خلقت نوری پرداخته و با تحلیل گزارش‌های ناظر به خلقت نوری اهل‌بیتD، دیدگاه روبین را مورد ارزیابی قرار داده است. تحلیل آموزه خلقت نوری بر اساس قراین برون‌متنی، نشان می‌دهد خلقت نوری، اِخبار غیبی امامانD به فضیلت وجودی‌شان بوده و هیچ نشانه‌ای از استدلال به خلقت نوری در اثبات خلافت امامانD وجود ندارد. علاوه بر آن، قراین درون‌متنی، از جمله روایات ناظر به خلقت نوری و برداشت عالمان شیعه از این روایات، نیز با ادّعای روبین در تعارض هستند.

مقاله پیش‌رو، به بررسی دیدگاه الکساندر دی.کنیش (Alexander D. Knysh)، نویسنده مقاله «تصوف و قرآن» در دائرة‌المعارف قرآن لایدن درباره روش تفسیری غزالی و ابن‌عربی می‌پردازد. کنیش با استناد به ظاهر برخی از متون غزالی، تفسیر یا تأویل از نگاه وی را همانند تعبیر و تأویل خواب و رؤیا دانسته است. این نظریه، از نظریه برخی از فیلسوفان متقدم همچون ابن‌سینا سرچشمه می‌گیرد که تفسیر قرآن را رمزگشایی از باطن و حقیقت آن دانسته‌اند. همچنین ‌کنیش، ابن‌عربی را به بیان‌ نکردن روش تفسیری و پیروی نکردن از منطق متعارف فهم متن و نیز به خدمت گرفتن قرآن در جهت اثبات نظریه وحدت وجود متهم کرده است. نگارنده با استناد به آثار غزالی و ابن‌عربی و با روش تبیینی - تحلیلی، به این نتیجه رسیده است که غزالی نیز همچون اهل معرفت، تأویل را به معنای عبور از ظاهر به باطن کلام دانسته و به ابقاء ظواهر آیات معتقد است، نه اینکه ظاهر فقط درحد رمزگشایی از باطن باشد. همچنین ‌تفاسیر ابن‌عربی روش‌مند بوده و او در تفسیر و تأویل آیات قرآنی، از هر دو روش علمی و شهودی بهره برده و در لابه‌لای تفاسیر خود، به مبانی و ملاک‌های تفسیر عرفانی اشاره کرده و نیز با کشف و شهود، به نظریه وحدت وجود رسیده و پس از تبیین فلسفی آن و بیان فروعات و لوازمش، از آن در تفسیر آیات متشابه و رفع تناقضات ظاهری قرآن بهره جسته و تفاوت آشکاری است بین مستند‌سازی و تفسیر به رأی.

دو قاعده­ «العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص المورد» و «جری و تطبیق»، از جمله قواعد تفسیری است که در بسیاری از کتاب‌های علوم قرآنی و تفسیری به کار رفته‌اند؛ بدین معنا آیاتی که دارای عمومیت لفظ­اند، ولی سبب خاصی داشته باشند، بر موارد مشابه تعمیم داده خواهند شد. مجرای این دو قاعده نیز آیاتی هستند که لفظ عام و سبب خاص داشته باشند. سؤالات اصلی پژوهش حاضر عبارت‌اند از اینکه این دو قاعده چه تفاوتی با هم دارند؟ شاخصه­های هر دو قاعده کدام است و امکان­سنجی این دو قاعده ذیل آیات فضائل به چه صورت است؟ نتایج پژوهش پیش‌­رو، نشان می­دهد که قاعده «العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص المورد»، اخص از قاعده «جری و تطبیق» است و تنها به آیاتی مربوط می­شود که دارای سبب نزول­اند، اما قاعده جری و تطبیق، مربوط به آیاتی می­شود که هم ممکن است دارای سبب نزول باشند و هم روایات مصادیقی برای آیه پیدا کرده و به دیگران تعمیم داده باشند. این دو قاعده در حوزه آیات فضایل و مناقب معنادار نیست و نمی­توان آن‌ها را در موارد مشابه متأخر از نزول تطبیق داد، زیرا توسعه مفهومی و مصداقی ندارند. در این پژوهش با روش کتابخانه­ای در گردآوریِ مطالب، شیوۀ اسنادی در نقل دیدگاه­ها و روش توصیفی، تحلیلی به بررسی دو قاعده پیش­گفته و نقد داده­ها پرداخته شده است.

مسئله این پژوهش، ارزیابی گزارش‌های انتساب تشبیه و تجسیم به شیعیان نخستین دوازده‌امامی است که از میان این شیعیان، مؤمن الطاق، هشام بن حکم و هشام بن سالم به تشبیه و تجسیم منتسب شده‌اند. با توجه به قرابت و ارتباط شیعیان نخستین با امامان معصومD و اهمیت فوق­العاده مسئله تشبیه و تجسیم در خداشناسی، پژوهش حاضر در صدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی به ارزیابی گزارش‌های فریقین بپردازد. یافته‌های تحقیق نشانگر این است که گزارش‌های اهل سنت دراین‌باره، متعارض بوده و گزارش‌های منابع شیعه، علاوه بر ضعف سندی و دلالی، در تقابل با گزارش‌های معتبر‌ی در نفی تشبیه و تجسیم از آنان قرار دارد. به نظر می‌رسد مؤمن الطّاق و هشامین که اهل تأمّل در مسائل کلامی بودند، سعی در تبیین دقیق ذات و صفات الهی و حلّ تعارضاتی همچون احادیث «صورت آفرینش آدم» داشته‌ و به خلاف تلقّی خام تشبیهی، معنای دقیق‌تری در تبیین ذات و صفات الهی منظور آنان بوده است.

در پی جریان‌های فمینیستی و احقاق حقوق زنان، مستشرقان به بازخوانی متون مقدس دینی ازجمله قرآن و متون اسلامی پرداخته‌اند و به مباحثی همچون جایگاه و حقوق اجتماعی و سیاسی و اقتصادی زنان از قبیل: خلقت زن، قوامیت، تعدد زوجات، حجاب و... از منظر قرآن و پیامبرk پرداخته‌‌اند. گرچه اختلاف آرا بین ایشان وجود دارد؛ اما جریان فکری غالب آنان، قرآن را متنی احیاگر حقوق زنان و عاری از هرگونه نگاه جنسیتی و سلطه‌‌‌گری مردانه و تحقیرآمیز نسبت به زنان می‌داند و تلاش می‌کند تا به هر طریقی به شیوه‌های مستدل و درست یا بدون روش پژوهشی مناسب در حوزۀ دین، سایۀ سلطۀ مردان را از زنان حذف کند. مستشرقان بر این باورند که ترجمه‌ها و تفاسیر مردسالارانه با نظام تساوی جنسیتی در قرآن مخالفت دارد. آنان غالباً معتقدند که قرآن و پیامبرk با حضور زنان در همۀ ابعاد اجتماعی و سیاسی و رهبری آنان موافقند؛ اما بالاتفاق معتقدند که در قرآن آیات زیادی به حجاب اختصاص نیافته است و حجاب، برآمده از تفاسیر است. درواقع از دلایل کج‌‌فهمی برخی از آنان، دسترسی‌نداشتن به منابع و آرا عالمان شیعه است؛ لذا تبیین برخی آرا عالمان همچون اندیشه‌‌های بلند مقام معظم رهبری ضروری به نظر می‌رسد. وی با نگاهی کریمانه به زن معتقد است، اسلام متناسب با سرشت انسان، زن را ریحانه و مرد را قوام نامیده و این به‌معنای فرو‌‌دستی زنان نیست؛ بلکه در زندگی رفاقت و تشریک مساعی لازم بوده و باید حد اعتدال را رعایت کرد. همچنین وی قائل به حقوق مالی مستقل زنان و معتقد به ضرورت حضور فعال زنان در همه ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی، علمی و... است، البته با حفظ حجاب بوده و حجاب را موجب صیانت و عامل حفظ کرامت زنان ـ نه نشانه عقب‌‌افتادگی آنان ـ می‌‌داند. معظم له مخالف چندهمسری و قائل به تغییر و بازنگری در برخی نگاه‌‌های فقهی در حوزه زنان است؛ بنابراین آشنایی با این نظرات می‌‌تواند بسیاری از ابهامات دربارۀ نگرش اسلام به زنان را بزداید. این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی نگاشته شده است، ضمن تبیین و نقد آرا مستشرقان، نظرات رهبر معظم انقلاب را به‌عنوان فصل‌‌الخطاب و مصحح آرا بیان می‌‌کند.

آیه ﴿لَوْ کاَنَ فِیهِمَا ءَالهِةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا﴾ (انبیاء: 21/ 22) با بهره­گیری از تلازم میان «تعدد خدایان» و «وقوع فساد در زمین و آسمان»، به اثبات توحید پرداخته است. با توجه به اهمیت مسأله توحید به­ویژه توحید در ربوبیت در منظومه اعتقادی ادیان ابراهیمی و نیز نظر به نقش ویژه آن­ها در بُعد اعتقادی و عملی در زندگی فردی و اجتماعی انسان، در نوشتار حاضر به بررسی تطبیقی برهان تمانع در اندیشه فخر رازی و علامه طباطبایی به‌عنوان دو اندیشور برجسته در حوزه علم کلام و حکمت متعالیه پرداخته شده است.از رهگذر این جستار، مشخص می­شود که تقریر فخر رازی ناظر به توحید در ذات الهی بوده و فساد زمین و آسمان به معنای تحقق نیافتن آن­هاست؛ اما این برهان در اندیشه علامه طباطبایی، بیان­گر توحید در ربوبیت بوده و فساد زمین و آسمان به معنای نابسامانی و فروپاشی آن­هاست. امکان یا استحاله توافق خدایان بر تدبیر واحد عالم هستی، از دیگر نقاط مورد اختلاف آن دو است که فخر رازی، اولی و علامه طباطبایی، دومی را برگزیده است.

اسناد حسنات و سیئات به خدا و انسان همواره مورد اهتمام فرهنگ قرآن بوده است و اندیشه‌ورانی نظیر مفسران، متکلمان، فیلسوفان و عارفان آن را کانون بررسی قرار داده­اند. در این میان، در آیه 78 سوره نساء، حسنات و سیئات از جانب خدا قلمداد شده؛ درحالی­که در آیه بعد، بر اسناد حسنات به خدا و سیئات به انسان تأکید شده است. این تفاوت در اسناد، به ­مثابه چالشی مهم، همواره مورد اهتمام اندیشه­وران بوده که در این نوشتار به تنظیم، تقریر، مقایسه و ارزیابی دیدگاه ابن ­تیمیه حرانی (۶۶۱-۷۲۸ ق) و علامه طباطبایی (۱۲۸۱-۱۳۶۰ ش) پرداخته شده است. از رهگذر این جستار، روشن می­شود که ابن ­تیمیه، آیه نخست را بیان­گر برگشت دستورات پیامبر(ص) به دستورات الهی در حوزه تشریع دانسته، درحالی­که آیه دوم را بیان­گر برگشت تکوینی حسنات به خدا می­داند؛ اما به باور علامه طباطبایی، هر دو آیه با نگرش تکوینی، از یک‌سو، بیان­گر اصل قرآنی «هم­سانی آفرینش و زیبایی» و نگرش هستی­شناسانه به سیئات است و از سوی دیگر، بیان­گر «عدمی­بودن سیئات» با نگرش مقایسه­ای و اسناد آن­ها به انسان در پی گناهان اوست.

فهم درست نسبت ‌به حقیقت هر چیز، به ویژه ماهیت انسان، تأثیر مستقیم بر کیفیت هویت­بخشی و تدوین حقوق متناسب با آن دارد. به همین دلیل در این جستار، با اشاره به آیات خلقت زن از مرد، نحوه مواجهه مفسران غرب جهان اسلام (ابن­عربی، ابن­عطیه، قرطبی و ابن­عاشور) با آیات خلقت زن مورد بررسی قرار گرفته تا ادعای وجود تبعیض جنسیتی در آیات پیش­گفته ـ که برداشت تفسیر مفسران یاد شده است ـ تحلیل شود. مفسران یادشده با وجود اختلاف در مفردات آیات مربوطه، نتیجه مشترکی از کیفیت و هدف از خلقت زن ارائه کرده‌اند. ابن­عربی، ابن­عطیه و قرطبی حرف «مِنْ» در آیه 1 نساء و 72 نحل را «مِنْ» جنسیه دانسته­اند؛ ولی ابن‌عاشور، «مِنْ» تبعیضیه می­داند. با وجود این، همه مفسران یادشده، تبعیض در مبدأ خلقت را نتیجه گرفته­اند. همچنین، ابن­عطیه و قرطبی، «مِنْ» در آیه 21 روم و 189 اعراف را «مِنْ» جنسیه دانسته­اند؛ اما ابن­عاشور در 21 روم، «مِنْ» نوع و در 189 اعراف، «مِنْ» تبعیضیه می­داند. البته، همه مفسران یادشده، هدف از خلقت زن را خدمت به مرد بیان کرده‌اند که ادعایشان بر دو دلیل استوار است: دلیل اولشان، به روایتی است که توأم با روایات متعارض است و دلیل دومشان، بر تفسیر «ثُمَّ» در آیه 6 زمر است که بدون بررسی رابطه معطوف و معطوفٌ­علیه، آن را به معنای تأخیر رتبی گرفته­اند؛ در صورتی که لفظ «ثُمَّ»، هنگامی بر تراخی رتبی دلالت دارد که در آیه، شواهدی دال بر پایین بودن جایگاه معطوف نسبت به معطوفٌ­علیه وجود داشته باشد. با توجه به اینکه چنین شواهدی در آیات مربوطه یافت نشد؛ اندیشه قرآنی، دلالت بر یکسانی و یگانگی ماهوی زن و مرد دارد. گواه بر این مطلب، تقریر میزان واحد ارزیابی تقوا برای همه انسان­هاست.

تبیین رابطه میان دین و دنیا، از مباحث چالش‌برانگیز جهان معاصر است که متفکران مسلمان را در دو سوی نفی و اثبات در برابر هم قرار داده است. ازاین‌رو، امروزه توجه به دیدگاه‌های نواندیشان مسلمانی که به تمایز دین از دنیا (سکولاریسم) و نفی احکام اجتماعی اسلام می‌پردازند و نقد آن‌ها اهمیت شایانی دارد. سید احمدخان هندی یکی از کسانی است که با پیشگامی نسبت به دیگر نواندیشان مسلمان، تمایز دین از دنیا را پذیرفته است. وی در این زمینه، دیدگاه‌هایی دارد که تحت عناوینی همچون محدودیت دین به امور عبادی و روحانی، تعلیم و تربیت سکولار به جای دینی، تغییرپذیری احکام و قوانین اجتماعی، جدایی دین از سیاست و حکومت و عدم دخالت دین در اقتصاد و معیشت قابل طرح است. دیدگاه‌های سید احمدخان، از جهاتِ وابستگی به روش عقل‌گرایی افراطی، نادیده‌انگاشتن اصول و شاخصه‌های فرهنگی و تربیتی اسلام، فرازمانی‌بودن و تغییرناپذیری چارچوب‌های کلی احکام اجتماعی-سیاسی اسلام، اختصاص حاکمیت مطلق به خدا و دخالت‌دادن وحی در اعمال این حاکمیت، توجه به آیات و روایات فراوانی که به اقتصاد و معیشت دعوت کرده و قواعد آن را بیان می‌کنند، مخدوش‌ است.