جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نماز عطیه یا نماز جعفر طیار یکی از نماز­های شناخته شدۀ مسلمانان و منسوب به جعفر طیار، برادر امام علی (ع) است. با وجود آنکه روایت­های مذهبی به­خوبی در ارتباط با این نماز مطالبی را بیان کرده­اند؛ اما تاکنون اهمیت این نماز از حیث آثار مادی به­جای­مانده از آن مورد مطالعه قرار نگرفته است. از همین روی ضرورت دارد پرسش­هایی همچون اهمیت و جایگاه این نماز در نگاه مسلمانان صدر اسلام و نمودهای مادی آن مورد مطالعه قرار گیرد. هدف اصلی این پژوهش بررسی و مطالعۀ اهمیت نماز عطیه در قرون اولیۀ اسلامی است که بر پایۀ بررسی استنادات منابع مذهبی، تاریخی و برخی شواهد باستان­شناسی صورت می­پذیرد. در نتیجۀ این پژوهش چنین مشخص می­شود که نماز عطیه نه­تنها از نماز­های بسیار معتبر محسوب می شود و به­دفعات در منابع مکتوب بدان اشاره شده است؛ بلکه در برخی از کتیبه­های چوبی به­کاررفتۀ در دورۀ آل­بویه نیز می­توان نمودی از آن را ملاحظه کرد که به سفارش امیر عضد­الدولۀ دیلمی ساخته شده بودند. با توجه به این موارد چنین می­توان بیان کرد که این نماز از قرون اولیۀ اسلامی به ­بعد، جایگاهی ویژه نزد بسیاری از مردم عادی و حتی حاکمان وقت، داشته است.

هدف: این پژوهش با هدف بررسی تأثیر محیط آموزشی دروس معارف اسلامی بر تقویت سرمایۀ اجتماعی دانشجویان انجام شده است. موضوع سرمایۀ اجتماعی از ضرورتهای مورد نیاز عصر کنونی بوده و دروس معارف اسلامی ارائه‌شده در دانشگاهها می‌تواند زمینه‌ساز تقویت این عنصر در میان نسل جدید باشد. روش: پژوهش حاضر بر اساس هدف از نوع تحقیقات کاربردی و از نظر ماهیت، جزء تحقیقات توصیفی- همبستگی و از شاخۀ میدانی به شمار می‌آید. جامعۀ آماری پژوهش حاضر، کل دانشجویان دانشکده‌های فنی و مهندسی و علوم پایه دانشگاه لرستان به تعداد 300 نفر بودند که در نیمسال انجام پژوهش، یکی از دروس معارف اسلامی را انتخاب کرده بودند. یافته‌ها: محیط آموزشی دروس معارف اسلامی بر تقویت سرمایۀ اجتماعی دانشجویان، تأثیر مثبت و معناداری دارد. نتیجه‌گیری: محیط آموزشی دروس معارف اسلامی می‌تواند به عنوان یک متغیّر تأثیرگذار، سرمایۀ اجتماعی دانشجویان را به صورت مثبت تحت تأثیر قرار دهد؛ به این معنی که با تلاش برای بهبود فضای آموزشی این دروس، می‌توان سرمایۀ اجتماعی دانشجویان را شامل سرمایۀ ساختاری، شناختی و ارتباطی، تقویت کرد.

موقعیت ویژه استان لرستان در غرب ایران و نقش آن در پیوند دادن جنوب ایران به غرب، شمال‌غرب و مرکز ایران در ادوار مختلف، سبب عبور راه‌های ارتباطی مهم و پرترددی از آن شده است. یکی از راه‌هایی که در دوران اسلامی از لرستان عبور می‌کرد، راه ارتباطی شاپورخواست به نهاوند و همدان است. این راه ارتباطی، تاکنون به‌خوبی مورد مطالعه قرار نگرفته است و از مسیرهای عبور آن، شمار و کیفیت آثار و شواهد باستان‌شناسی مسیر آن اطلاعات دقیقی در دست نیست. این کمبود، ضرورت انجام پژوهشی مستقل را به‌منظور شناسایی و معرفی شواهد باستان‌شناسی این مسیر ارتباطی فراهم کرده است. پژوهش حاضر با طرح دو پرسش به بررسی این محور ارتباطی پرداخته است: 1- چه شواهد باستان‌شناسی از راه ارتباطی شاپورخواست به نهاوند در دوران اسلامی باقی مانده است؟ 2- روند تکوین این راه در دوران اسلامی چگونه بوده است و چه جابه‌جایی‌هایی در این دوران در مسیر آن رخ داده است؟ رویکرد پژوهش، تاریخی است و یافته‌ها با استفاده از بازدیدهای میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای به‌دست آمده است. در بررسی مسیر این راه، مجموعه‌ای از آثار معماری شامل قلعه، پل، کاروانسرا، محوطه‌های استقراری و کتیبه‌ شناسایی شد که با توجه به‌الگوی پراکنش این آثار، مسیرهای عبور راه قابل شناسایی است. شواهد نشان داده که این راه از یک الگوی تاریخی پیروی کرده و بر یک مسیر باستانی منطبق است که تغییرات و جابه‌جایی‌های آن در دوران اسلامی جزئی بوده و منازل و ایستگاه‌های آن با کمترین تغییری تا دوران معاصر استفاده می‌شده‌اند.

کاشی زرین‌فام یکی از زیباترین و در عین حال پرهزینه‌ترین کاشی تولیدی ایران در دوران اسلامی است. اوج این هنر کاشی‌کاری در ایران به قرون 7-8 ه.ق. و بازهٔ زمانی‌ای حدوداً 150 ساله برمی‌گردد. در این زمان بسیاری از بناهای تاریخی ایران، به‌ویژه بناهای آرامگاهی مرتبط با شیعیان همچون حرم امام رضا j، با این کاشی‌ها آراسته شد. متأسفانه با گذشت زمان و به‌ویژه یک سدهٔ اخیر، بسیاری از تزئینات کاشی‌کاری این ابنیه بنا به دلایل گوناگون همچون حفاظت یا حتی سودجویی، تخریب یا از بدنه جدا شده و مستقیم یا باواسطه وارد موزه‌های داخلی یا خارجی شد که این روند نیز همچنان ادامه دارد. بدین‌ سبب مطالعه و شناخت بیشتر این کاشی‌ها از جنبه‌های مختلف اهمیت دارد. یکی از جنبه‌هایی که تاکنون کمتر درباره این کاشی‌ها بدان پرداخته شده، نوشته‌های مذهبی موجود در برخی از آنها است؛ نوشته‌هایی که حتی تا حدودی بازگوکنندهٔ بخشی از اعتقادات مذهبی مردمان آن روزگار است. از این‌رو هدف اصلی پژوهش حاضر مطالعهٔ تحلیلی این کتیبه‌ها است. با توجه به این پژوهش مشخص شد که بیشتر کتیبه‌های مذهبی این کاشی را برخی از آیات قرآنی تشکیل می‌دهد که عمدتاً درباره موضوعاتی مرتبط با ستایش و پرستش پروردگار یکتا، آفرینش و روز قیامت است.

انسجام اجتماعی در جامعۀ جزیرة‌العرب پیش از اسلام بر محوریت قبیله، شخص رئیس قبیله، هنجارها و مناسکی که بین افراد قبیله و قبائل دیگر مشترک بود قرار داشت. با ظهور اسلام در مکه، گفتمان قبیله‌گرایی با رقیب قدرتمندی به نام گفتمان تئوکراسی دینی مواجه گردید و برای مدتی به حاشیه رانده شد. در این سرزمین، عوامل واگرایی در سطح جامعه به حداکثر خود رسیده بود. پیامبر اسلام ص نمی‌توانست نظام وحیانی را در رویارویی کامل با نظام قبیله‌ای که سال‌ها در اعماق وجود فرد عرب ریشه دوانده بود، قرار دهد. فعالیت‌های پیامبر‌ ص در راستای زدودن واگرایی و تبدیل آن به همگرایی اسلامی بود. این مقاله با رویکردی توصیفی – تحلیلی به طرح این پرسش می‌پردازد که تعاملات عقیده، قبیله و دشمن به‌مثابۀ روح جمعی در انسجام اجتماعی عصر نبوی چگونه بود. نتایج به دست آمده از تحقیق نشان می‌دهد عقیده در مرحلۀ اول و قبیله در قامت امّت اسلامی در مرحلۀ دوم و دشمن در مرحلۀ سوم از عوامل انسجام اجتماعی عصر نبوت قرار می‌گیرند.

زمینه‌های اجتماعی، تاریخی و اقتصادی اسلام در عصر اموی (41-132 ه.ق.) و اوایل دوره اول عباسی (132-232 ه.ق.)، جهان اسلام را با جنبش‌ها مواجه کرد که خصلت موعودگرایانه و مهدوی ویژگی مشترک‌شان بود. جنبش‌های مهدوی‌گرایانه با توجه به موقعیت مذهبی، سیاسی و اجتماعی، از مبانی نظری متفاوتی در باب موعودگرایی همچون فرزند پیامبر k و از نسل فاطمه h بودن، شعار «الرضا من آل محمد»، مقام «بابیت» امام زمان j و ... پیروی کرده‌اند. حرکت جناحیه، که مهم‌ترین جریان بعد از فوت عبدالله بن معاویة بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب است (130 ه.ق.)، متأثر از همین انگیزه بود که البته این قیام در تاریخ تقریباً به فراموشی سپرده شده است، زیرا اولاً جنبش گسترده عباسیان آن را تحت‌الشعاع خود قرار داد و ثانیاً خود عبدالله بن معاویه شخصیتی است که در منابع متهم به غلو، اباحی‌گری و تندخویی بوده و به صورت جدی به او پرداخته نشده است. این مقاله با رویکرد توصیفی‌تحلیلی و با مطرح‌کردن این پرسش که اندیشه موعودگرایی از نظر تاریخی چه تأثیری بر جنبش جناحیه داشته، به ابعاد مختلف این جنبش پرداخته است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که تأثیر انگیزه موعودگرایی در مرحله اول قیام چندان مؤثر نبوده، اما در مرحله دوم قیام و بعد از مرگ رهبر آن، ابومسلم خراسانی، در زندان هرات (130 ه.ق.) نمود عینی پیدا کرده و خود را در سه جریان «عبدالله همان مهدی»، «عبدالله واسطه بین منجی آخرالزمان» و «عبدالله واسطه نفر هاشمی» نشان داده است.

تناسخ یکی از راهکارهای توجیه و تبیین مطرح شده در حوزه ی جاودانگی و حیات ابدی است. هرچند در تعریف و تبیین آن وجه نظرهای مختلفی مطرح شده است اما، ابن سینا هرگونه قائل شدن به حلول نفس در کالبدی غیر از کالبد نخستین را به عنوان یک باور تناسخی معرفی می‌کند.از دید وی اگرچه اهل تناسخ ممکن است در باب سبب، چگونگی یا نوع کالبدی که نفس پس از مفارقت، بدان وارد می شود با هم اختلاف نظرهایی داشته باشند، اما همه‌ی آنها در تمایز قطعی نفس و بدن و وجود پیشینی نفس نسبت به بدن با هم اشتراک دارند. ابن سینا با تفسیر خویش از پیوند لزومیه ذاتیه میان نفس و بدن و حدوث نفس با بدن به دوگونه به نقد آراء اهل تناسخ می پردازد؛ در نقد اول با پذیرش مقدمات اهل تناسخ نشان می دهد که نظریه تناسخ حتی با پیش فرض های خویش ناسازگار و توجیه ناپذیر است و در نقد دوم بر اساس مبانی حکمت مشاء تناسخ را امری محال می داند . این جستار تلاش دارد باتکیه بر آثار ابن سینا بویژه «رساله‌ی اضحویه» با رویکرد توصیفی- تحلیلی از یک سو نگاه خاص ایشان را درباب تناسخ تشریح و تبیین نموده و از سوی دیگر به نحو منسجم انتقادات وی را بر این دیدگاه بیان دارد

تاریخ‌نگاری سنتی بیشتر ماهیت روایی داشت و به سرگذشت برگزیدگان جوامع می‌پرداخت. این نوع نگارش تاریخ، اگر کنش‌های دیگر اقشار و مباحثی همچون باورها و جنبش‌ها و رویدادهای غیرسیاسی و گاه غیراعتقادی را گزارش می‌کرد، باز در جهت منافع قدرت‌ها و مصلحت برگزیدگان جامعه بود. تاریخ‌نگاری مدرن ـ با ابتنا بر ضرورت نقد بی‌اعتنایی تاریخ‌نگاری سنتی به وجوه غیرسیاسی و غیراعتقادی تاریخ ـ کوشیده است تا نگرشی ساختاری به تاریخ داشته باشد و در پرتو گرایش‌های مختلف تاریخ‌نگارانه، وجوه مختلف تاریخ را بررسی کند. تاریخ‌نگاری اجتماعی به عنوان گرایشی نو که در چنین فضایی زاده شد ـ با نگاه تحلیلی به تاریخ و با توجه به ضرورت پرداختن روشن‌تر و چندوجهی به زندگی روزانه مردم ـ با گرایش‌های تاریخ‌شناختی جدیدتری هم‌چون تاریخ فرهنگی، و قوم‌شناسی نیز پیوند خورده است و سعی در جاودانه ساختن کنش و میراث اجتماعی و فرهنگی انسان دارد. تاریخ اجتماعی بیشتر به کنش‌ها و شیوه‌های زندگی، انگیزه‌ها و خواست‌های مردمان عادی توجه می‌کند. این رهیافت با تأکید بر نقش شهروندان عادی، مطالعه نقش رهبران را کم‌رنگ‌تر می‌سازد و مسیر مطالعه جامع‌نگر تاریخ را هموارتر می‌کند. نوشتار حاضر ضمن مروری بر سیر تحول جایگاه علم تاریخ و تاریخ‌نگاری از دوران سنتی تا جدید، به جایگاه و چیستی تاریخ اجتماعی پرداخته، مهم‌ترین علل رشد و رونق این رهیافت را وامی‌کاود