جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تربیت وجه غالب در شناسة شخصیتی انسان است. تلاش تربیتیِ­ مربیان، به‌ویژه والدین نیز به هدف تحقق این حقیقت است. البته، تربیتِ فرزند، که حاصل عمر والدین بوده و به بیان حضرت امام صادقj می­تواند سرمایه­ای قابل­توجه در دنیا و ذخیره­ای ارزشمند در آخرت برای والدین باشند (کلینى، 1407، ج‏8، ص150)، صرفاً با برنامه­ریزی درست و با رویه­ای صحیح قابل تحقق است. همه تلاش مکاتب تربیتی و متولیان تربیت، ازجمله تعلیم و تربیت اسلامی، بر این مسئله متمرکز بوده و هست و برای این منظور اقدامات زیادی هم در بخش فعالیت­های علمی و نظری و هم در بخش فعالیت­ها و اقدامات در فرایند عملِ تربیتی صورت می­گیرد. تبیین صحیح مبانی، ابتنای درست روبناها بر آن، هدف‌گذاری درست، تعیین اصول و قواعد حاکم بر فرایند تربیت، اتخاذ روش­ها و شیوه­ها و فنون صحیح و...، نمونه­ای از مهمترینِ این اقدامات نظری و عملی است. اما، علاوه بر این و مهمتر از همه، متولیان امر تعلیم و تربیت همیشه در صدد کشف برنامه­ای منسجم و درازمدت هستند تا همه فعالیت­های نظری و عملی تربیتی را در جهت تحقق هدف اعلای تربیتی راهبری و هدایت نماید و مانعِ انحراف از مسیر و هدر رفت سرمایه­های مادی و معنوی و بالابردن هزینه­ها شود. از این برنامه تحت نام «راهبرد» یاد می­شود. حال سؤال این است که، در نظام تعلیم و تربیت اسلامی به معنای عام و در قرآن به معنای خاص، چه راهبردی برای این منظور مدنظر بوده و به آن عمل شده است؟ هدف این نوشتار کشف راهبرد تربیتی است که در فرایند تربیت در نظام تربیتی اسلام، و به‌ویژه در قرآن مورد توجه بوده است. روش ما برای حل این مسئله پژوهشی مطالعه­ اکتشافی در متون دینی و به‌ویژه مهمترین متن دینی، یعنی آیات شریفه قرآن، و روش تفسیر موضوعی می‌باشد. البته برای فهم بهتر مسئله و حل درست آن از روایات اهل‌بیت و نیز نظر مفسران گرانقدر قرآن نیز استفاده شده است. مطالعه آیات شریفة قرآن، فهم مفردات آن با استفاده از منابع و معاجم عمومی و قرآنی و نیز بهره‌گیری از نظر مفسران، و بالاخره توجه به فرهنگ حاکم بر آیات شریفة قرآن، اقداماتی در جهت حل مسئله و یافتن پاسخ به سؤال پژوهشی در این نوشتار است. به‌طور مشخص، مطالعه توصیفی و اکتشافیِ منابع و متون دینی و تفسیر موضوعی و تحلیل داده­ها، روش حل مسئله و کشف راهبرد تربیتی قرآن در این نوشتار است. این تحقیق نشان داد، راهبرد قرآن کریم در تربیت نفوس، ایجاد و تقویت محبت و عشق به خداوند از سویی، و نیز ایجاد و تقویت هیبت و ترس از خداوند و خشم و غضب او از سویی دیگر، در متربیان می‌باشد. البته این فرایند از طریق ایجاد و تقویت شناخت و معرفت درست و عمیق نسبت به خداوند و ارزش­های والای دینی صورت می­گیرد. بی­شک فرایند معرفت­افزاییِ قرآن کریم در متربیان، توأم با ایجاد انگیزه صحیح در ایشان، می­باشد. حاصل فرایند تربیتی معرفت­افزایی با انگیزه صحیح در متربیان، انسان­هایی محب و عاشق خداوند و همچنین خائف و ترسان از خشم و غضب الهی خواهد بود. چنین انسانی در فرهنگ قرآن به انسان مؤمن و متقی معروف و شناخته شده است. توجه به این راهبرد تربیتی، در طیّ مسیر زندگی، انسان­های متقی و مؤمنی است که همیشه در مسیر صحیح و طریق مستقیم حق بوده و از هر انحرافی مصون خواهند بود. تربیت انسان­های والا در مکتب تربیتی اسلام محصول توجه و عمل به این راهبرد تربیتی قرآنی بوده­ است. این الگوی راهبردی برگرفته از قرآن کریم، اولاً، نقشة راه مناسبی برای متولیان تعلیم و تربیت بوده، ثانیاً، مسیری مطمئن برای سیاست­گذاری تربیتی و راهی بهتر برای تشخیص روش­های درست تربیتی می­باشد. و ثالثاً، حلاّل بخشی از مسائل و معضلات تربیتی در جوامع امروزی خواهد بود. انشاءالله.

در تعلیم و تربیت اسلامی، انسان با نگاه ویژه ای موضوع تربیت است. یکی از مهم ترین ویژگی های انسان در جهان بینی اسلامی، اعتقاد به وجود «فطرتی الهی» در نهاد اوست. این بعد مهم و پیچیدة انسانی هنوز چندان شناخته نشده و معرکة آرای صاحب نظران است. اگرچه معنای «فطرت» در ابتدای امر تا حدودی مورد اتفاق است، درعین حال فهم دقیق این واژة مهم قرآنی همچنان محل نزاعِ به ویژه فیلسوفان مسلمان تعلیم و تربیت است. هدف این نوشتار بررسی و تحلیل مفهوم «فطرت» با رویکردی اکتشافی و با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، از نگاه صاحب نظران، به ویژه علامه مصباح یزدی می باشد. حاصل این پژوهش نمایانگر این واقعیت است که گرچه غالب صاحب نظران در فهم اصل معنای فطرت کمتر به خطا رفته اند، اما دقت علامه مصباح یزدی به عنوان مفسر قرآن و انسان شناس و ظرافت ایشان در زوایای بحث، تقریری جدید از معنای فطرت ارائه داده است. در این تقریر، ایشان فطرت را اصطلاح خاص قرآنی دانسته، آن را در نوعی خاص از شناخت انسان از خداوند و گرایش او به خداوند منحصر می دانند که همان آفرینش ویژة انسان است. بنا بر این تقریر، یعنی منحصر بودن معنای فطرت الهی انسان در دو بعد معرفت و گرایش به خداوند، جایگاه این دو بعد تربیتی در نظام تربیتی اسلام دوچندان خواهد بود.

تربیت اعتقادی به‎عنوان مهم‎ترین بخش تربیت دینی، بر مبانی مختلفی استوار است که تبیین‎کننده فرایند عملی آن خواهد بود. عدم انتخاب و تبیین صحیح مبانی نظری از رهیافت انسان‎شناسی ناقص، آسیب‎هایی از جمله یکسونگری و غالب شدن فرهنگ آموزشگری صرف را در تربیت اعتقادی به دنبال دارد. پژوهش حاضر درصدد است با تبیین چارچوب نظری تربیت اعتقادی از رهیافت انسان‎شناسی دینی، مبانی این ساحت تربیتی و مدلول‎های آن را ذیل فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی با تأکید بر دیدگاه علامه مصباح‌یزدی استنتاج نماید. رویکرد پژوهش، نظری است و با روش تحلیلی استنتاجی اقدام به توصیف، تحلیل و درنهایت استنتاج می‎نماید. مبانی به‎دست‎آمده به‎عنوان یافته‎های پژوهش حاضر نشان می‎دهد که استقلال ابعاد سه‎گانه نفس−بینش، گرایش و توانش− در مقام نظر است و در مقام عمل، نباید جدای از هم در نظر گرفته شود؛ عمل تربیتی حاصل درهم‎آمیختگی همه ابعاد است و در تربیت انسان نقش مؤثر دارند. در این میان، بعد گرایشی، پل ارتباطی بین بعدشناختی و بعد رفتاری است و غفلت و کم‎توجهی به این بعد در تربیت اعتقادی موجب یک‌سونگری وتنزل به آموزش‌گری صرف و درنهایت عدم دستیابی به هدف غایی تربیت اعتقادی یعنی ایمان می‌شود. ازاین‎رو، مقصد تربیت اعتقادی، ایجاد رفتارهای ارادی هماهنگ با آموزه‎های اعتقادی خواهد بود.

مقالة حاضر درصدد پاسخ به اين پرسش است که براي ترسيم اهداف تربيتي در فرايند تربيت مبتني بر فطرت، چه معيارهايي لازم است؟ روش پژوهش «توصيفي» و «استنتاجي» است. فطرت انسان «آفرينش ويژه اي» است که منحصراً از آنِ او و وجه امتياز او از ديگر موجودات است. انسان با مجموعه اي از استعدادهاي فطري و غيرفطري، موضوع تربيت است که با شکوفايي اين استعدادها، در فرايند تربيت به بالاترين کمال ممکن دست خواهد يافت. هدف نهايي در تربيت فطرت محور، دستيابي به بالاترين نقطة کمال انساني يا درک «مقام عنداللهي» يا «رضوان الهي» است. علاوه بر اين، فرايند تربيت شامل مراتب و مراحلي همراه با اهداف مشخصي است که تحقق اين اهداف براي تحقق هدف نهايي ضروري است. براي هدف گذاري در فرايند طولاني تربيت، معيارها و شاخص هايي لازم است که از جملة مهم ترين اين معيارها عبارت است از: «توجه به نوع و غايت آفرينش انسان»، «انطباق با اهداف زندگي»، «توجه به استعدادهاي فطري و غيرفطري انسان»، «توجه به قابليت کشف اهداف تربيتي فطري»، «برانگيزاننده و محرک بودن اهدف فطري»، «تناسب و هماهنگي بين اهداف فطري و فرايند تربيت و اولويت ها»، «توجه به معيار بودن اهداف فطري براي ارزيابي فرايند تربيت».

تحقیق و بررسی روش های تربیتی، از جمله مباحث در حوزه تعلیم و تربیت اسلامی است و قرآن در جایگاه بزرگ ترین و مهم ترین منبع مطالعات این حوزه و دارای نکاتی عمیق و ظریف، همیشه و بویژه در عصر حاضر مورد توجّه اهل دانش، به خصوص مربیان و صاحب نظران تعلیم و تربیت اسلامی است. رساله حاضر می کوشد تا ناگفته هایی را درباره روش های تربیتی انذار و تبشیر که شایع ترین و به تعبیری نافذترین روش های تربیتی است و در قرآن به آن سفارش شده بیان کند. مفهوم شناسی و تعاریف اصطلاحات، مقایسه اجمالی این روش ها با روش های تشویق و تنبیه، تبیین و توضیح مبانی انسان شناختی این روش های تربیتی و نیز شیوه های خاصّی که انبیا در جهت انذار و بشارت امّت ها به کار می برده اند، از جمله مباحثی است که در فصول گوناگون رساله به آن پرداخته شده است.

این پژوهش با عنوان «غفلت از دیدگاه اسلام» در پنج فصل تنظیم شده و نخست به کلیات و مقدمات موضوع پرداخته است. فصل اول، مفهوم لغوی و اصطلاحی غفلت و واژگان مشابه آن را مورد بررسی قرار داده و به تشابه و تفاوت آن ها با یکدیگر پرداخته است. فصل دوم به موارد و متعلقات دهگانه غفلت اختصاص دارد که غفلت از خداوند متعال، مهم ترین و بدترین غفلت ها به شمار می رود. در فصل سوم، هفت عامل غفلت مورد بررسی قرار گرفته که از جهل و نادانی به عنوان خطرناک ترین عامل یاد شده است. در فصل چهارم به یازده پیامد خطرناک غفلت اشاره شده است. در فصل پنجم، هشت راهکار برای پیشگیری و درمان غفلت مورد بررسی قرار گرفته است.

قساوت قلب و سنگ دلی یک بیماری روحی و روانی است و اهل لغت آن را به معنای تحول، دگرگونی و خالص هر چیز معنا کرده اند. قلب در قرآن و روایات به معنای عقل و درک، روح و جان و... است که حالت قساوت و رقّت بر آن عارض می گردد. قساوت، حالتی است که انسان به سبب آن، از دردها و مصیبت هایی که به دیگران می رسد متأثر نمی شود. شکی نیست که منشأ این صفت در یک تعبیر کلی، همان غلبه درنده خویی است؛ زیرا بسیاری از افعال و کردارهای زشت و ناهنجاری های روحی از این صفت ناشی می شود. قلب دارای حالات مثبت و منفی است، مهم ترین آثار و پیامدهای قساوت قلب عبارت اند از: اثرناپذیری از مواعظ قرآن، ترک تضّرع و زاری به درگاه خداوند، تحریف کلام خداوند و.... در بخش دیگری از این رساله به زمینه ها و علل پیدایش قساوت قلب و روش های پیش گیری از آن (عبادت و بندگی خداوند، توجه و بیداری از خواب غفلت، ترک گناه و...) اشاره شده است.

نهضت حمایت از برابری زن و مرد یا فمینیسم، گرچه بازتاب احیای بی مهری ها و محرومیت به زنان در گذشته بود، اما هم اکنون گرفتار انحراف شده و خود موجب محرومیت زن در قالبی مدرن شده است. از جمله شعارهای این نهضت، «تساوی زنان با مردان در تعلیم و تربیت» و ایجاد نظام «تعلیم و تربیت مختلط» می باشد. ایجاد نظام آموزشی مختلط، به جهت ضدیت و ناسازگاری با قانون فطرت و طبیعت اولیة انسانی و ارزش های دینی، علی رغم استقبال اولیه در برخی کشورها، شاهد بی مهری و مقابلة بسیاری از کشورهای جهان با آن بود. هم اکنون جهان متمدن امروزی، با وجود مشاهدة تبعات و پیامدهای منفی آن در ابعاد گوناگون، به ویژه در بعد آموزشی، تربیتی و اخلاقی، همچنان به آن پایبند است. دین اسلام، در راستای احترام و اکرام به قشر عظیم زن و در جهت احیای حقوق از دست رفته آنان، هر گونه برخورد افراطی و تفریطی، از جمله محرومیت زنان از حضور در اجتماع را محکوم و هر نوع اختلاط و بی بندوباری های حاصل از آن را نیز مردود می داند.