جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابوالمفضل شیبانی از راویان بسیار فعالی است که نامش در انبوهی از سندهای احادیث فریقین به چشم می­خورد. با وجود اهمیت بالای این راوی، تا کنون پژوهشی همه­جانبه دربارۀ شخصیتِ وی انجام نشده و بیش­تر به تعبیرهای کلی موجود در تضعیف وی در منابع رجالی، بسنده شده است که در نتیجۀ آن، احادیث وی از اعتبار ساقط شده است. در این میان، یکی از منابع مهمی که می­تواند ما را به قضاوتی دقیق­تر دربارۀ وی رهنمون سازد، توجه به عنوان کتاب­های وی و بازسازی آن­هاست. در این مقاله، به این امر پرداخته شده و در این راستا، علاوه بر فایده­های تراثی و آشنایی با برخی جنبه­های شخصیتی ابوالمفضل، قرینه­های تازه­ای که گرایش مذهبی وی را برای ما روشن­تر می­سازد، کشف شده و هم­چنین از نظر رجالی نیز نکته­هایی سودمند یافت شد که دو استدلال در تضعیفِ وی را می­تواند خدشه­دار ­سازد.

قاضی نعمان (د. 363ق) از تأثیرگذارترین دانشمندان اسماعیلیه در طول تاریخ این مذهب است. از روزگار صفویه که برخی از آثار او، به‌ویژه کتاب حدیثیِ دعائم به‌طور چشم‌گیری به فضای امامیه راه یافت، بحث‌های دنباله‌داری دربارۀ وی و آثار حدیثی‌اش در میان امامیان درگرفته‌‌ که این بحث‌ها به مرور، به‌ویژه در سدۀ اخیر، پختگی بیش‌تری یافته‌است. درمیان برجسته‌ترین فقیهان معاصری که در این‌باره، نظرات شایان‌توجهی ابراز داشته‌اند، باید از آیت‌الله شبیری‌زنجانی و آیت‌الله سیستانی یاد نمود. مقالۀ پیشِ رو، در‌ پی آن است که به واکاوی دیدگاه‌های این دو اندیشمند دربارۀ قاضی نعمان و آثار حدیثی وی بپردازد. در این‌راستا، با مقایسهٔ دیدگاه‌های این دو فقیه با داده‌های موجود در آثار خود قاضی نعمان، منابع دست-اول تاریخی و پژوهش‌های اسماعیلیه‌پژوهان معاصر، روشن شد که آیت‌الله سیستانی موشکافانه انگیزۀ تألیف دعائم را این‌گونه تشخیص داده‌اند که فاطمیان با تشکیل حکومت، به ضرورت وجود قانونی برای کشورداری پی‌‌بردند و به همین خاطر، پیگیر تألیف دعائم شدند. هم‌چنین آیت‌الله شبیری زنجانی نیز با ریزبینی، به این مسئله پی‌برده‌اند که قاضی نعمان به منظور روشن‌تر شدنِ مراد حدیث و فتوای خود، گاه در عبارت‌های احادیث دعائم دست‌برده‌است.

از چالش­های مهم در بهره­گیری از میراث اسلامی، به ویژه، سندهای حدیثی، پدیدۀ تصحیف است. یکی از گونه­های پیچیدۀ این پدیده، تصحیف چندمرحله‌ای/ ترکیبی است. گاهی در دفعات متعددِ نسخه­برداری از روی یک اثر، یک عبارت، چند بار آلوده به تصحیف ­شده است به گونه­ای که با گذشت چند مرحله از تصحیف­، هیچ شباهت ملموسی میان عبارت اصیل با عبارت مصحَّف باقی نگذاشته است. چنین پدیده­ای می‌تواند پیامدهای چشم­گیری در اعتبارسنجی احادیث نیز داشته باشد. این مقاله با روش توصیفی­ـ تحلیلی و با واکاوی موردیِ یک سند از احادیث ابوبکر جعابی (م. ۳۵۵ق)، تلاش نموده تا کشف اینگونه تصحیف­­ها را روشمندتر سازد. مقایسۀ نام­های موجود در این سند با دیگر منابع، دقت در تصحیف­های دیگرِ رخ­داده در همین سند و توجه به مناسبات میان راویان در آن، روشن نمود که بخشی از این سند در چند مرحله، دچار تصحیف شده است به گونه­ای که هویت­ برخی از راویان موجود در آن، کاملاً نادرست تشخیص داده می‌شود.

بسیاری از محدّثان برای ملاقات با مشایخ و دریافتِ حدیث از ایشان به سفر می‌رفته‌اند. بررسی این سفرها می‌تواند سرنخی برای شناخت بهتر شخصیتِ محدّثان باشد و بررسی شهرهایی که ایشان برای سفرهایِ خود گزیده‌اند، نیز می‌تواند ما را به داده‌های ارزشمندی دربارۀ وضعیتِ آن شهرها در آن روزگار رهنمون سازد. در این مقاله، برای پاسخ به این مسئله که چه نکته‌هایی را می‌توان به طور عینی از سفرهایِ یک محدّث استفاده نمود، سفرهای حدیثیِ ابوالمفضّل شیبانی بررسی شده است. وی از محدثانِ نام‌آشنا در منابع فریقین بوده و سفرهای فراوانی به بسیاری از شهرهای جهان اسلام داشته است. در این مطالعه، با دقت در ویژگی‌های این شهرها، از قبیل: رواج علم حدیث در آن‌ها و اقبالِ دیگر محدثان به سفر به این شهرها و مذهب رایج در آن‌ها، روشن شده است که با تحلیل سفرهای ابوالمفضل می‌توان به قرینه‌های قابل توجهی دربارۀ نکته‌های زیر دست یافت: علاقۀ فراوانِ وی به احادیث غریب، وجود گرایش‌های غیر امامی در وی، و پایین‌تر بودنِ سطح شهرهای غربِ جهان اسلام نسبت به شرق در زمینۀ علم حدیث.

یکی از مهم­ترین روش­ها برای شناخت جایگاه یک نویسنده و آثارش در میان یک مذهب، بررسی سیر تاریخی توجه عالمان آن مذهب به آن نویسنده و آثارش است. یکی از نویسندگان بزرگی که در سده­ های اخیر مورد توجه عالمان امامیه قرار گرفته، قاضی نعمان مغربی (د 363ه‍)، بزرگ­ترین فقیه اسماعیلی است. با آن­که کتاب­های وی، از روزگار صفویه رسما به حوزه­های امامیه راه یافته­ است، اما برخی بر این باورند که پیش از آن نیز اقبال گسترده­ای از سوی عالمان امامیه به آثار او وجود داشته ­است، که این خود می­تواند قرین ه­ای مهم برای اثبات اعتبار کتاب­ های وی نزد امامیه باشد. در این مقاله برای یافتن پاسخ به این پرسش که قاضی نعمان چه جایگاهی میان عالمان امامی­ مذهب داشته، سیر توجه عالمان امامیه نسبت به کتاب­های قاضی نعمان در طول تاریخ، به­ ویژه در روزگار پیش از صفویه، بررسی و مشخص شده ­است. آثار قاضی نعمان تا پیش از صفویان، شهرتی در میان امامیان نداشته و بیشتر آثاری که از او در میان بخشی از عالمان امامی به­ یادگار مانده، حاصل تلاش­های فردی خود آن عالمان بوده ­است.

ابوالمفضل شیبانی از محدثان فعالی است که نام وی در انبوهی از سندهای احادیث فریقین آمده است. یکی از مسئله‌های مهم در رابطه با وی، مسئلۀ "تمییز مشترکات" و "توحید مختلفات" است؛ زیرا تعبیرهای بسیار گوناگونی برای نام بردن از او به کار رفته است، به گونه‌ای که اگر دقت نشود، بخشی از آنها مجهول می‌مانند و به اتحاد آنها با ابوالمفضل پی برده نخواهد شد. در این مقاله، با واکاوی نام و نَسَبِ ابوالمفضل، توجه به سنّت اختصارگویی در ذکر نَسَبِ اشخاص، توجه به راوی و مروی‌عنه و تحلیل تصحیف‌های انجام شده در نام وی، شمار قابل توجهی از این تعبیرها از جهالت به درآمده‌اند و هم‌زمان، محدثانی که شباهت‌های بسیاری با ابوالمفضل داشته و ممکن است با وی اشتباه گرفته شوند، مشخص شده‌اند و قرینه‌هایی برای تشخیص آنها بیان شده است.

در شماری از روایات آمده است که فقط امام (ع) غسل امامِ پیشین را انجام می­دهد. فرقۀ واقفیه از این روایات برای القای شبهه در امامتِ امام رضا (ع) استفاده کرده­اند؛ چرا که ایشان در هنگام غسل پدر، در شهری بسیار دور بوده و به طور طبیعی امکان حضور نداشتند. باید توجه داشت که اشکال­هایی از درونِ این روایات نسبت به دلالتِ آن­ها بر نشانۀ امامت وجود دارد. این مقاله، با توجه به وجود این تردیدها در درونِ روایاتِ غسل امام، به سراغ احادیثی رفته است که از یک سو، تردیدی در دلالتِ آن­ها بر نشانۀ امامت نیست و از سویی دیگر، به صورت یک­جا به ذکر چندین نشانۀ امامت پرداخته­اند. با درنگ در تمامیِ این احادیث که متعلق به امامانِ گوناگون است و به روایت راویان گوناگون نقل شده و در منابع مختلفی نیز آمده است، روشن شد که در هیچ کدام از آن­ها، هیچ اشاره­ای به موضوع غسلِ امام به عنوان یک نشانۀ امامت نشده است. این مسئله یک قرینۀ خارجی مهم است که می­تواند ابهام­ها را در دلالتِ این روایات بر نشانۀ امامت بیش­تر ­کند. هنگامی که این قرینۀ خارجی را به اشکال­های داخلیِ روایاتِ غسل امام ضمیمه می­کنیم، آشکار می­شود که روایات غسلِ امام بیانگر نشانۀ امامت نبوده­اند و در نتیجه، توانایی ایجاد اشکال در امامتِ امام رضا (ع) را ندارند.

شماری از احادیث امامیه به این مطلب اشاره دارند که غسل امام پیشین را فقط امام پس از او باید انجام دهد. از گام ‏های مهم برای پژوهش درباره این احادیث، دسته‏ بندی و گونه ‏شناسی آن‏هاست تا نقاط ضعف و قوت آن‏ها را بهتر بشناسیم و ارزیابی دقیق‏تری نسبت به آن‏ها انجام دهیم. در این مقاله، این روایات از سه جهت تقسیم‏ بندی شده‏ اند: اضطراب ذکر غسل در آن‏ها، داشتن نشانه ‏های جعل و اشاره به بقیه اعمال تجهیز غیر از غسل. با دقت در این تقسیم ‏بندی‏ها آشکار شد که قرینه‏ های مهمی برای عدم اعتماد ما به روایات غسل وجود دارد؛ چرا که احتمال جعلی بودنِ شماری از آن‏ها بسیار بالاست و شماری نیز دارای دو نقل متفاوت هستند که اشاره به مسأله غسل تنها در یکی از این دو نقل وجود دارد. همچنین در تعداد فراوانی از این روایات، برخی از امور دیگرِ تجهیز، مانند تکفین یا نماز میت و... نیز الزاماً توسط امام (ع) دانسته شده است که آشکارا با واقع تاریخی تجهیز معصومان: مخالفت دارد.

فرقۀ واقفیه با استفاده از روایاتی، غسل امام پیشین توسط امام بعدی را یکی از نشانه‌های امامت تلقی کرده‌اند و از این راه، نسبت به امامتِ امام رضا(ع)، که هنگام غسلِ بدنِ مطهرِ امام کاظم(ع) _حداقل در ظاهر_ در بغداد حضور نداشتند، اشکال می‌کردند. این مسئله، در عمل به شکل یک قاعدۀ کلامی مهم درآمده است و در صورتِ پذیرشِ آن توسط امامیه، می‌تواند علاوه بر امامت امام رضا(ع)، در امامت امام جواد(ع) نیز تشکیک کند؛ چرا‌که ایشان نیز _حداقل در ظاهر_ در غسل پدر حاضر نبوده‌اند. از‌این‌رو، بررسی این مهم، اهمیت بسزایی دارد. از مهم‌ترین گام‌ها در بررسیِ این قاعده، بررسی معنای آن _ بر فرضِ صدورِ اصل آن_ است. در همین راستا، این مقاله در پی بررسی احتمال‌های گوناگونی است که می‌توان از این قاعده تصور کرد. هم‌چنین می‌کوشد تا با استفاده از قرینه‌های مختلفِ لفظی و تاریخی و با نگاهی جامع به همۀ مدارکِ این قاعده، بهترین احتمال معنایی را برای آن مشخص سازد.