جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفه عرفان نظری پس از بحث درباره نظریه سنجش پذیری گزاره‌های عرفانی، به میزان عرفان نظری می‌پردازد تا منطق کشف صدق و خطای این دست از گزاره‌ها که امکان خطا دارند، تبیین کند. این میزان به مثابه یک دستگاه شناختاری بر دو قسم میزان دینی و میزان عقلی تقسیم می‌شود که هر یک از این دو دارای دو گونه معیارهای پایه و غیر پایه هستند. معیارهای پایه که ضروری و یقینی هستند در میزان دینی احتجاجات نام دارند که ادله پیشااجتهادی، ادله مثبته و مدارک کافی و ثابت و منشا قطع اخص و در میزان عقلی ضروریات نام دارند که اصول همگانی، پیشاتجربی و ضروری‌الصدق هستند. معیارهای غیر پایه که نظری هستند، در میزان دینی تنجیزات نام دارند که ادله اجتهادی ادله منجزه، مدارک مشروط و متغیر و منشأ قطع اعم هستند و در میزان عقلی همان نظریات هستند که اصول غیر همگانی، استدلالی اما پیشاتجربی و ممکن‌الصدق هستند.

با توجه به وجود جریان معنویت در جهان معاصر، در محیط اسلامی پرسشی به وجود آمده که نسبت معنویت با عرفان چیست؟ آیا بین آنها نسبت همسانی برقرار است یا ناهمسانی یا عموم و خصوص؟ در پاسخ، «معنویت مطلق» تعریف شد و آن خودپیدایی عقلی ـ تجربی از حیث خروج از تعارض‌ها و رهایی از رنج‌ها به سوی یافتن آرامش است. به تعبیر دیگر، «معنویت» یعنی: یافتن خود آرام. سپس «عرفان اسلامی» تعریف ‌شد و آن حرکت توحیدمحورانۀ دل دردمند و غریب در مسیر گذر از لایه‌لایه‌های دل و عبور از منازل دل تا سرحد یافت شهودی شورانگیز و دهشت‌انگیز خدای سبحان، آن هم در سرّ سویدای دل است. به تعبیر دیگر، عرفان حرکت دردمندانه و باورمندانه از خودیابی به خدایابی است. پس از این دو تعریف، بین معنویت مطلق و عرفان اسلامی نسبت‌سنجی صورت گرفت که به علت عمومیت معنویت مطلق از جهت دامنۀ دینی و فرهنگی و مکتبی و از جهت اطلاق در مؤلفه‌های تعریفی، حکم به عموم و خصوص مطلق داده شد. آنگاه معنویت در فرهنگ اسلامی به سه قسم (معنویت اجتهادی ـ دینی، معنویت عقلی ـ فلسفی و معنویت تجربی ـ عرفانی) تقسیم شد و از این رهگذر بین معنویت اسلامی با معنویت عرفانی مقایسه گردید که به علت عمومیت معنویت اسلامی، حکم به عموم و خصوص مطلق داده شد. آنگاه بحثی چالش‌برانگیز آغاز شد و آن نسبت معنویت عرفانی و عرفان اسلامی است. به این هدف، مؤلفه‌های معنویت عرفانی که شامل خود واقعی، ظرفیت‌های خود واقعی، یافتن خود واقعی، تعارض‌های موجود در خود واقعی و در نهایت، آرامش تشریح شد و از این رهگذر با عرفان اسلامی مقایسه گردید و چون معنویت عرفانی قوس آغازین تا میانۀ عرفان اسلامی است، حکم به عمومیت عرفان اسلامی و خصوصیت معنویت عرفانی داده شد. البته روش تحقیق در این نوشتار روش تحلیلی بر پایۀ داده‌های فلسفی و عرفانی به سرانجام رسیده است.

علامه حسن‌زاده آملی از بزرگان سلوک عارفانه بر پایه سنت معرفت نفس، هم به‌عنوان فیلسوف نفس، نفس‌شناسی علمی و عقلی را پی‌‌‌‌‌‌‌‌ گرفتند و هم به‌عنوان عارف نفس، نفس‌شناسی شهودی و حضوری را تجربه کردند و در این راستا روش گذر از نفس‌شناسی علمی به نفس‌شناسی شهودی را نیز مطرح و تبیین فرمودند. ایشان در گام نخست، ماهیت نفس ناطقه را از بعد فلسفی و عرفانی و بعد مراتب چهارگانه حسی، مثالی، روحانی و معنوی (یعنی بدن، خیال، عقل و فراعقل) آن را تبیین کرده و عوالم چهارگانه طبیعت و ناسوت، مثال و ملکوت، عقل و جبروت و الوهیت و لاهوت را تشریح کردند. آن‌گاه وارد فاز سلوکی و شهودی شدند و به این پرسش پاسخ گفتند که چگونه یک سالک در پی مواجه حضوری مراتب نفس با عوالم هستی یک انسان طبیعی، مثالی، عقلی و لاهوتی می‌‌‌‌‌‌‌‌گردد؟ برای پاسخ به این پرسش، نخست به حلقه اتصال معرفت علمی نفس با معرفت شهودی آن که سلوک است توجه دادند و برای این سلوک، اصول عام و برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌های پایه تنظیم کردند و سه دسته دستورالعمل (ظاهری مانند صمت، باطنی مانند مراقبه و ظاهری ـ باطنی مانند ذکر) را توضیح دادند و سپس به نتیجه انجام این دستورالعمل‌‌‌‌‌‌‌‌ها، یعنی طهارت پرداختند و آن را به دو قسم ظاهری و باطنی تقسیم کردند ایشان طهارت باطنی را به طهارت خیال، طهارت ذهن، طهارت نفس، طهارت عقل، طهارت قلب، طهارت روح، طهارت سرّ و طهارت وجود تقسیم کردند. سپس برای ساحت شهودی به تشریح مراتب شهود نفس پرداختند و از شهود مثالی، شهود عقلی، شهود سرّی و شهود وجودی سخن گفتند تا با این ترسیم بتوانند روش گذر از نفس‌شناسی علمی به نفس‌شناسی شهودی را در یک دستگاه سازمند تبیین کنند.

یک از مهم‌ترین ابتکارات صدرالمتألهین در حوزه هستی‌شناختی، «نظریه وجود رابط معلول» است که در ترسیم نسبت وجود خداوند با ماسوای او نقش بسزایی را ایفا می‌کند. مصداق حقیقی وجود و موجود بالذات، تنها خداوند است و کثرات و اشیاء امکانی با ظهور وجود خداوند، صبغه‌ وجودی پیدا می‌کنند و موجودیت آن‌ها بالعرض بوده که به دلیل وحدت حقه حقیقیه وجود خداوند، تشکیک، صرفاً در آن‌ها قابل تصور است. جمع حیثیت تقییدی و تعلیلی در تشکیک خاص الخاصی از نگاه صدرالمتألهین اصطیاد می‌شود و با وحدت شخصی وجود سازگار خواهد بود. در این پژوهش، به روش توصیفی، ‌تحلیلی، طبق تقریر صدرالمتألهین از نظریه وجود رابط معلول، نتیجه‌ای که حاصل شد این بود که هرچه مراتب وجود قوی‌تر و به واجب بالذات نزدیک‌تر باشد، آن وجود از کمالات و بساطت بیشتری برخوردار خواهد بود. این قاعده بر پایه تشکیک خاص الخاصی، عبارت است از اینکه هر کمالی اولاً و بالذات متعلق به وجود بسیط حقیقی خداوند است و ثانیاً و بالعرض به نحو شأنی در اشیاء امکانی متحقق شده است، زیرا موجود بالذات حقیقی و کمال حقیقی، منحصر در خداوند است و اشیاء امکانی، چه در وجود و چه در کمال، از ظهورات و شئونات او هستند.

در عرفان نظری نفس آدمی حد واسط میان دو بُعد روح مجرد و بدن مادیِ است و دارای آلاتی به نام قواست. این مقاله با جست‌وجو در معرفة‌النفس عرفان نظری و با ابتنا بر روش تحلیلی - توصیفی قوای نفس، کارکردهای آن‌ها و چگونگی ارتباط بین نفس و قوا را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که نظر به اساسی‌ترین مبنا در عرفان نظری که وحدت شخصیه وجود است، وحدت نفس ذیل وحدت حقۀ ظلّیه که ظلّ وحدت حقۀ حقیقیۀ الهیه است، ترسیم شده و بر این اساس از قوای نفس با عنوان مظاهر و تجلیات و تعینات نفس یاد می‌شود؛ از این رو تعدّد قوا نه‌تنها منافاتی با وحدت نفس ندارد، بلکه بیانگر جامعیت و قوت وجودی آن و مبیّن این امر است که نفس با حفظ وحدت و یکتایی، با قوا عینیت دارد و قوای نفس نیز در جمیع مراتب نفس به حیثیت تقییدیه شأنیه موجودند. بنابراین وجود نفس انسانی در مقام ذات نسبت به مراتب و تعینات خود لابشرط است و در مظاهر قوا بشرط شی‌ء.

نقد عقل به معنای امکان کشف از واقعیت با عقل نه رخدادی جدید بلکه واقعه‌ای دیرین در تاریخ اندیشه بشری است و از آن جمله موقه مواجهه عرفا با فیلسوفان رخ داده است؛ چراکه اهل حکمت با ورود عقل به عنوان میزان سنجشگر، چه بسا ارباب عرفان را سخت برآشفته می‌کنند و اهل عرفان نیز پای آن را چوبین و بی‌تمکین می‌دانند. دلیل برآشفتگی از چه روست؟ آیا همه این مخالفت با عقل بر دلایلی صحیح تکیه دارد؟ بر اساس تحقیقات، این ادله بطور کلی به دو دلیل است: یکی با عنوان «عرفان طوری ورای طور عقل است» که به نقد عقل از جهت ناتوانی در ادراک حقایق عرفانی اشاره دارد و دیگری با عنوان «همواره عقل در معرض خطاست» که به نقد عقل از حیث خطاپذیری در ادراک واقعیات اشاره دارد. این مقاله با توجه به سخنان ارباب معرفت و شهود به هر دو دلیل می‌پردازد

مراحل سلوک معنوی همواره در نگرش‌های عرفانی مختلف مورد توجه بوده است. در نگاه برخی صاحب‌نظران معاصر نیز به این مراحل با تعبیرهای مختلف اشاره شده است. در این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی به دیدگاه علی صفایی حائری درباره مراحل سلوک معنوی پرداخته شده است و ضمن استخراج سلسله‌ای منسجم از مراحل سلوک معنوی بر اساس آثار وی، عناصر متناظر با اجزای آن در آموزه‌های عرفانی مورد توجه قرار گرفته است. این بررسی نشان می‌دهد مراحل سلوک در نگاه صفایی، با شناختی که از تذکر، تفکر و تعقل بیرون می‌آید شروع می‌شود و زمینه آزادی درونی فرد را از عادت‌ها و تعصب‌ها فراهم می‌کند تا بر اساس آن، عشق و ایمان در قلب فرد شکوفا شود. این عشق و ایمان به عمل می‌انجامد و در سه بُعد ذکر، اطاعت و شکر خود را نشان می‌دهد. سرانجام سالک باید اخبات را با عبور از مسیر ابتلا، اضطرار و اعتصام در خویش محقق کند. هر کدام از مراحل این سیر با آموزه‌های عرفان عملی هماهنگ است و نشان می‌دهد که نگرش صفایی به سلوک معنوی، همراهی‌های متعدد و ظرفیت‌های تبیینی زیادی را در نسبت با آموزه‌های عرفان عملی دارد.