جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توسعه و پیشرفت روزافزون علم در جهان هستی منجر به فراهم آمدن زمینه، جهت مواجه انسان باآینده نامعلوم و پرفرازونشیب و از سویی فاصله گرفتن از امور پیشینی همچون اعتقادات و مسائل دینی شده است. هدف پژوهش بررسی مهم‌ترین ویژگی‌ها و پیامدهای علم جدید و بیان چالش‌ها و فرصت‌های موجود با نگاه دینی است. لذا مسئله‌ی پژوهش ماهیت علم جدید با رویکرد آسیب شناسانه و رهکردگروانه با رویکرد دینی و با روش توصیفی تحلیلی است. یافته‏های پژوهش بیانگر آن است که با توجه به آنکه علم جدید عمدتاً برمبانی تجربه‌گرایانه که نگاهی تک‌بعدی و غیرکامل و بدون در نظر گرفتن همه جوانب به مسائل هستی داشته، بنا نهاده شده و نهادهای علمی آموزشی اغلب کشورهای جهان، بر اساس این نوع پارادایم و الگو طراحی و هدف‌گذاری شده‌اند؛ پذیرش این الگو توسط هر جامعه‌، مستلزم پذیرش آسیب‌هایی اجتناب‌ناپذیر و بحران‌هایی چون؛ ماهیت مادی علم جدید، نگاه تک‌بعدی به قوانین عالم، سیطره انسان بر طبیعت، جدایی از آموزه‌های وحیانی، انکار دین با داعیه اصالت علم و عقل، نفی متافیزیک، ظهور بحران‌های اخلاقی و معنوی و تکیه بر روش تجربی صرف است که علم جدید هم‌اکنون با آن مواجه است. لذا ضروری است تا با ایجاد راهکارهایی چون؛ نفی دیدگاه تک ساحتی، تبیین دو ساحتی از وجود انسان، تعدیل سلطه انسان‌، تبیین تأثیر متقابل علم و دین، ایجاد پیوند میان دانش و ارزش، اثبات انگاره‌های متافیزیکی و آراستن علم با فضیلت اخلاقی، به تصحیح مبنای معرفتی پرداخته شود، به صورتی که متناسب و سازگار با مبانی فکری، فرهنگی و آموزه‌های دینی و معنوی باشد.

اخبار و روایات به‌مثابه یکی از ارکان ثقلین در استنباط، تبیین و اثبات آموزه‌های اعتقادی و دفاع از آنها نقش انکارناپذیری دارند. با این ‌حال برخی از این اخبار ممکن است در تعارض با اخبار دیگر و یا با داده‌های رخنه‌ناپذیر عقلانی قرار گیرند. پژوهش حاضر بنا دارد نشان دهد تلاش‌های علامه ابوالحسن شعرانی در ارائة پیشنهادهایی برای رفع تعارض‌های بدوی میان اخبار اعتقادی با یکدیگر و یا با رهیافت‌های عقلی، تا چه مقدار مقرون به صواب است؟ برای نیل به این پاسخ، مقالة حاضر با روش «توصیفی ـ تحلیلی» و در موافقت یا مخالفت با این پاسخ به روش «انتقادی» بر اندیشه‌های علامه طباطبائی تکیه کرده ‌است. در نگاه اجمالی می‌توان پیشنهادهای علامه ‌شعرانی برای رفع تعارض‌های مزبور را این‌چنین برشمرد: ترجیح جانب موافق با صراحت عقل یا قرآن، حمل یکی از متعارضان بر تقیه، عدم توجه به خبر واحد در صورت تعارض با خبر متواتر، رعایت ملاحظات ادبی، اتخاذ تأویل، التفات به غرض (برای برقراری وفاق)، تقیید و تخصیص. علامه طباطبائی با شماری از پیشنهادهای علامه شعرانی موافق است و در شماری دیگر با او همراهی ندارد.

از دیرباز پیرامون منشأ انسان های پس از آفرینش حضرت آدم× میان پژوهشگران قرآنی، دیدگاه های مختلفی مطرح بوده است. هدف پژوهش، امکان سنجی و اثبات قابلیت دلایل انتساب انسان ها به حضرت آدم× با تکیه بر آیات قرآن است. سؤال تحقیق درباره منشأ اولیه نسل بشر و ضرورت آن، تفسیر آیات آفرینش انسان با خطاب بنی آدم و پاسخ ابهام های آن است. پژوهش با رویکرد تحلیلی تطبیقی و دلایل عمدتاً درون دینی، مسئله را مورد کاوش قرار داده است. بر پایه شواهد قرآنی، قواعد اصولی، لغوی، کلامی و دلایلی نظیر: حمل الفاظ آیه اول نساء بر معنای حقیقی، عدم امکان حمل الفاظ آیه بر معنای مجاز بدون قرینه، دلالت آیه بر کثرت نفسی، شمول خطابات شفاهیه در علوم، دلالت نفس واحده بر آدم×، معنا و مصداق «الناس» و خطاب بنی آدم به همه انسان ها، می توان نظریه انتساب آحاد بشر به حضرت آدم× را تقویت و استحکام بخشید.

از واژگان به کار برده شده در آیات قرآن واژه «دهر» است که تنها دو بار در قرآن کریم و در آیات 24 جاثیه و 1 انسان بدان اشاره شده است. مسأله اصلی مقاله مفهوم‌شناسی دهر در آموزه‌های دینی و با هدف بررسی ابعاد آن است که با روش توصیفی تحلیلی انجام شده است. یافته‌های پژوهش در سه محور؛ مفهوم شناسی، عرصه‌ها با محوریت قرآن، روایات و سایر آموزه‌های دینی است. نتایج پژوهش بیانگر آنست که این واژه به معنی زمان و عامل تعیین‌کننده سرنوشت است که درعرصه‌های متعدد چون؛ تفسیر (اخلاق، روایات)، کلام، فقه، فلسفه، عرفان، شعر و فرهنگ (جاهلیت و اسلام)، منطق و علوم تجربی دارای کاربرد است. دهر حقیقتی ثابت و امری بینارشته‌ای و بازه‌ای از درنگ است که در قرآن با مضامین مختلف از آن یاد شده و ذیل قدرت خداوند، مخلوق او و امری حادث است که به دلیل آنکه امری سیال و در گستره‌ای تداوم دار قرار داشته، عمدتاً ناظر به خود پدیده و از جهت مصداق در بستر زمان قرار دارد. همچنین در حوزه معرفت‌شناسی دهر با آثار و فواید بیشمار روبرو هستیم، که از جمله آنها و بر اساس آموزه‌های دینی؛ استفاده صحیح از آن توأم با وعده‌ بهره‌مندی و بهره‌گیری و عدم استفاده صحیح همراه با وعید است، ضمن آنکه استفاده متناسب از آن منجر به ایجاد روحیه نظم‌پذیری و مدیریت کنترل زمان خواهد شد.

غایت‌مندی افعال الهی از جمله مباحث مهم دینی در میان اندیشمندان است. اعتقاد به علم، حکمت، قدرت و عدالت خداوند، غایت‌مندی افعال خداوند را اقتضا دارد. پژوهش حاضر با محوریت دیدگاه رنه دکارت پیرامون پاسخ به شبهه تشخیص غایت‌مندی افعال الهی و با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است. در یافته‌های پژوهش ضمن تبیین دیدگاه دکارت در دو حوزه‌؛ اصل غایتمندی افعال الهی و امکان شناخت غایات افعال الهی، ضمن تایید حوزه‌ اول دیدگاه وی، در حوزه‌ دوم و بر اساس قرائن برون دینی(عقل) و مبانی درون دینی (قرآن و روایات)، شبهه مطرح شده مورد نقد و بررسی قرار گرفته شده است. نتیجه‌ پژوهش بیانگر آن است که دکارت به رغم اعتقاد به غایت‌مندی افعال الهی، دسترسی و شناخت علت غائی در افعال الهی را به دلیل محدودیت‌های انسان امری ناممکن می‌داند، حال آنکه در نقد و تقابل با این مطلب و بر اساس شواهد خارجی و آموزه‌های دینی قرآنی، افعال الهی نه تنها از غایتمندی برخوردار بوده، بلکه شناخت آنها نیز امکانپذیر بوده و در موارد گوناگونی بدان‌ اذعان شده است.

بداء‌،‌ ظهور و تغییر یافتن آن چیزی است که بر اساس عوامل قضای مشروط الهی مورد تقدیر قرار گرفته است. بداء از معتقدات شیعیان است که در پرتو آن، قدرت مطلق خدای ‌تعالی قابل اثبات و از مباحث مهمّ عصر حاضر است. مسئلۀ پژوهش، تحلیل روایات علائم حتمی ظهور امام زمان عجّ الله تعالی فرجه و وقوع بداء در آن‌هاست که به روش توصیفی _ تحلیلی صورت پذیرفته است. در روایات متعدد نشانه‌های حتمی و غیرحتمی ظهور حضرت حجت عجّ الله تعالی فرجه ذکر شده است که از نشانه‌های حتمی به: صیحۀ آسمانی‌،‌ خروج سفیانی‌،‌ خروج یمانی‌،‌ قتل نفس زکیه و خسف بیداء اشاره شده است. یافته‌های پژوهش بیانگر آنند با توجه به بررسی سندی و دلالت روایات موجود در حتمیت علائم ظهور‌،‌ ممکن است که در خصوص ضعف سندی و ناتمام بودن دلالت آن‌ها و بالتبع تقسیم‌بندی علائم به حتمی و غیرحتمی، مناقشه صورت گرفته و ارتباط لازم و ملزومی میان روایات مدعیِ حتمی بودن آن و زمان ظهور زیر سؤال برود؛ پس این احتمال مطرح می‌شود که از روایات موجود در باب حتمیت نشانه‌های ظهور‌،‌ لزوم تحقق این علائم از جانب خداوند قابل اصطیاد نبوده و چون محتوم شدن امور به ارادۀ الهی است‌،‌ امکان وقوع بداء وجود داشته باشد. در نتیجه با قطع نظر از التزام به عدم رخداد بداء در اصل وقوع نشانه‌های حتمی‌،‌ می‌توان به امکان بداء در برخی جزئیات و ویژگی‌های آن‌،‌ اشاره کرد.

مسائل محيط‌زيستي و منابع طبيعي از اهميت بسزايي در جوامع انساني برخوردار است؛ لذا شناخت رويکردهاي متفاوت دربارة آنها نقش بسزايي در سلامت، بهداشت، رشد، حيات و بقای انسان و جانداران دارد. هدف پژوهش، بررسي تطبيقي رويکردهاي الهياتي و غيرالهياتي در حوزة منابع زيستي و طبيعي است. سؤال پژوهش بررسي چگونگي رويکردهاي الهياتي در حوزة منابع زيستي و طبيعي است. پژوهش حاضر به‌روش توصيفي‌ـ تحليلي صورت پذيرفته است. از يافته‌هاي پژوهش و در مقام مقايسة ديدگاه‌ها مي‌توان به اين نتيجه دست يافت که ديدگاه‌هاي غيرتوحيدي عموماً قائل به احترام به طبيعت و پرهيز از ضرر به آن‌اند که در اين حوزه با ديدگاه توحيدي مشترک‌اند؛ با اين تفاوت که در ديدگاه‌هاي توحيدي، انتساب طبيعت به خداوند مورد توجه بوده و وظايفي در اين‌باره تعيين شده است؛ اما طبيعت در آموزه‌هاي اسلام در مقياسي بالاتر از ساير مکاتب غيرتوحيدي و توحيدي مورد تأييد قرار گرفته و ضمن تأکيد بر انتساب به خداوند متعال، در سه حوزة قرآن، احاديث و عقلانيت، به‌طور مبسوط به تبيين احکام، آثار و وظايف انسان‌ها در قبال آن پرداخته است.

موضوع نظام احسن از مباحث مهم فلسفی و کلامی است. اعتقاد به علم، حکمت، قدرت و عدالت خداوند، خلقت نظام احسن را اقتضا دارد. پژوهش حاضر با محوریت تطبیق و بررسی آراء صدرالمتألهین شیرازی و رنه دکارت پیرامون نظام احسن انجام شده که به روش توصیفی-تحلیلی به پاسخ مسائل آن می‌پردازد. از یافته‌های پژوهش آن است که ملاصدرا به وجود نظام احسن و اکمل اعتقاد داشته و براساس مبانی خود نظیر نظام احسن در عوالم مافوق­الطبیعه، عالم طبیعت و مجموع عالم، از اموری نظیر تعلق علم، اراده و رضای حق، حکمت و غایت‌مندی افعال خدا، فقر ذاتی موجودات و اصالت وجود، در جهت اثبات نظام احسن بهره برده است. دکارت همانند صدرا به وجود نظام احسن اذعان داشته و آن را در تبیین­هایی چون کمال عالم خلقت، اجزاء تکامل­بخش عالم، انسان جزئی از عالم کبیر، کامل‌تر بودن جهان با وجود نقص برخی اجزاء و محال­ بودن صدور کامل از ناقص مورد تأیید و تصدیق خود قرار داده است که از نظر مفهومی و محتوایی با دلایل صدرا مشابه و گاه منطبق است. این در­حالی­است که برخلاف صدرا در کلام وی قائلیت به مصداق عینی مشخص برای علت غائی در نظام احسن ملاحظه نمی‌شود.

قرآن‌کریم به عنوان اصلی‌ترین منبع دینی در علوم مختلف تکلیف‌ساز و الهی، همچون؛ فقه، کلام، اخلاق، حدیث و... مورد توجه بوده و مبانی اساسی از آن استنباط شده است. شناخت مفردات قرآن‌کریم امری مهم در تفهیم آیات است. از این رو فهم آیات منوط به بررسی دقیق واژه‌های قرآن از نظر لغوی و نحوی است. سؤال اصلی پژوهش که با روشی توصیفی-تحلیلی انجام پذیرفته است، وجوه اشتراک و افتراق معناشناسی مفردات قرآن‌کریم از دیدگاه زمخشری در کشاف و طبرسی در مجمع‌البیان است. از یافته‌های پژوهش آنکه از وجوه اشتراک معناشناسی مفردات در کشاف و مجمع‌البیان؛ استناد به سنت رسول خدا(ص)، اشعار عرب، یافتن معنای الفاظ قرآن در عصر نزول و بهره‌گیری از قوه عقل و تدبر و پذیرش ترادف ناقص، واژه‌های معرب و دخیل است و از جمله وجوه افتراق می‌توان به: 1-گرایش‌های فقهی(حکم ذبیحه اهل کتاب)، 2- تفاوت دیدگاه‌ کلامی(آیه تبلیغ، امکان نسخ قرآن با خبر واحد)، 3- مباحث لغوی و ادبی(جایگاه همزه)، 4- مصداق اسباب نزول(ایمان ابوطالب، مصداق اهل بیت(ع) و نقش استحسان‌، اشاره کرد.

قرآن کریم به عنوان کتاب آسمانی کامل و جامع از سوی خداوند تعالی است که با هدف تأمین نیازهای بشر در هر عصر مورد توجه و تأمل اندیشمندان و قرآن پژوهان مختلف قرار گرفته است. هدف از پژوهش حاضر پاسخ به سؤال امکان‌پذیری ورود قرآن در حوزه‌ی علوم و کیفیت آن است. روش پژوهش به صورت تحلیلی-توصیفی و با نگاهی بر تعامل کاربردی قرآن با سایر علوم است. از نوآوری‌های پژوهش نگاهی ویژه به میزان ورود معارف قرآنی به حوزه‌های متفاوت علوم است. نتایج برآوردهای پژوهش بیان‌گر این مطلب است که این تعامل در علوم نظری همچون: علوم فقه، اصول فقه، ادبیات، تاریخ، اقتصاد، فیزیک و در حوزه‌ی علوم تجربی نظیر: علوم کشاورزی و دامداری، منابع طبیعی و محیط زیست، جانورشناسی، گیاه شناسی و شیمی، به عنوان یک امر جریان‌ساز، الگو و خط مشئ‌ دهنده در راستای کمال علم و به تبع آن در جهت سعادتمندی انسان­ها، امری مشهود است.