جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم دارای امتیازات و اختصاصاتی است که آن را از دیگر کتب جدا می‌سازد. بهره‌گیری و دریافت معارف بلند این کتاب آسمانی که برای هدایت انسان‌ها نازل شده است در گرو مجموعه‌ای از امور است که هر کدام به گونه‌ای در فهم صحیح آن نقش دارد که از جمله این موارد آشنایی با محکم و متشابه است همانطورکه قرآن کریم در آیه هفتم سوره آل‌عمران، آیاتش را به این دو دسته تقسیم می‌کند، که در طول ادوار مختلف مورد توجه مفسران و قرآن پژوهان قرار گرفته است، فهمیدن دلایل، هدف و موارد این تقسیم، نقش مهمی در ترسیم مسیر اعتقادی و تصور درستی از محتوای ارزشمند این کتاب آسمانی خواهد داشت که پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی با استناد به آثار آیت‌الله مصباح یزدی و نگاهی به نظرات ابن تیمیه، تحقیقی در این زمینه در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهد داد که طبق نظر آیت‌الله مصباح یزدی، فواتح سوره‌ها و آیات دارای معانی متعالی، مصداق آیات متشابه هستند و فلسفه وجود این آیات را تعالی محتوا، تشابه طبیعی و تشابه عارضی می‌داند و ابن تیمیه نیز آیات صفات را از متشابهات می‌خواند و ضمن معنادار دانستن متشابهات، آنها را به معنای ظاهری حمل می‌کند. وی رویکردهای مواجهه با زبان دین را به اهل تجهیل، اهل تأویل و اهل تخییل تقسیم می‌کند.

یکی از شبهات مرتبط با انتساب نهج‌البلاغه، این ادعا است که شیعه به جهت غرض ورزی مذهبی مانند فضیلت بخشی به علی علیه السلام به عنوان امام اوّل خود و یا بالاتر بردن مقام او از جایگاه پیامبر صلی الله علیه و آله برای جلب قلوب غیر شیعه، نهج‌البلاغه را تدوین کرده‌ است. خاستگاه شبهه مورد بحث را می-توان در کلام ابن خلکان و سپس صفدی یافت که توسط برخی دیگر از علماء عامه به شکل کنونی تکوّن یافته است. این نوشتار به روش توصیفی- تحلیلی، در صدد پاسخگویی به شبهه مورد بحث اقدام نموده، تلاش کرده است تا این شبهه به دو شبهه کوچک‌تر منحل شود: اوّل شبهه جعلی بودن و نگارش نهج البلاغه توسط سید رضی یا دیگران؛ دوم وجود انگیزه و اغراض مذهبی در این جعل و نگارش. در پاسخ به شبهه اوّل از روش سبر و تقسیم منطقی، شناخت همگونی سبک مجموعه نهج‌البلاغه، دیرینه-شناسی، شناخت محلّ اصابت شبهه بهره‌گرفته‌شده‌‌است. از توجّه به دیدگاه فریقین در خلافت امام علی علیه السلام-فرای بلافصل بودن یا نبودن-، تصریح و تلویح بر افصحیّت و ابلغیّت علی علیه السلام از سوی دوست و دشمن، التفات به اعلمیّت و نفس پیامبر صلی الله علیه و آله بودن او، دقّت در معیّت قرآن با علی علیه السلام و ناطقیّت او و صامتیّت قرآن برای پاسخگویی به شبهه دوم استفاده‌شده‌است.

مسأله اولین سوره نازله توسط قرآن پژوهان مورد تحقیق قرار گرفته است و نهایتاً با عنایت به ادلّه و قرائن مربوطه، یکی از سوره‌های مدثر، علق، حمد به عنوان نخستین سوره نازله برگزیده شده است. قائلان به تقدم نزولی سوره حمد به شواهد و ادله متعددی تمسک کرده‌اند؛ مانند برپایی نماز توسط پیامبر(ص) و یاران وی و حدیث "لا صَلاةَ الّا بِفاتِحَةِ الکِتابِ" . هدف از این پژوهش، تبیین رابطه تشریع نماز و حدیث " لا صَلاةَ الّا بِفاتِحَةِ الکِتابِ" با نخستین آیات و سُوَر نازله، در راستای اعتبار بخشی به ظنّ حاصل از تاریخگذاری نخستین آیات یا سُوَر نازله است. با بررسی رابطه این دو دلیل به روش توصیفی- تحلیلی در تعیین اولین سوره نازله و تأمّل در توجیه‌های ذکر شده ی مقابل آن دو، دانسته می‌شود که نیازی نیست نخستین بودن نزول سوره حمد را بر اساس آن دو دلیل اثبات کرد. با التفات به روش رایج در جمع بین روایات دال بر نخستین آیات و سُوَر نازله می‌توان گفت که پنج آیه ابتدایی سوره علق در ابتدای بعثت و سپس آیاتی از اول سوره مدّثر نازل شده است. سوره حمد اولین سوره نازله کامل محسوب می‌شود.

حدیث پژوهان شیعه، در طول تاریخ گاه برای تمییز و تنقیح انواع روایات از یکدیگر از تقسیمات چهارگانۀ حدیث به صورت: صحیح، حسن، موّثق و ضعیف بهره‌گرفته‌اند. هرچند این نوع تقسیم‌بندی از سوی جمع کثیری از عالمان مورد پذیرش و استقبال قرار گرفت، امّا برخی نیز مانند استرآبادی، آن را نوعی بدعت‌ دانسته‌اند که از اهل سنت الگوگرفته شده است و سبب تخریب اسلام می‌شود. در پژوهش پیش‌رو پس از تبیین اندیشه حدیثی شیعه و رویکرد آن نسبت به دانش درایه، انگارة اقتباس تقسیمات چهارگانه حدیث نقد ‌شده است. در این مسیر از روش کتابخانه‌ای- استنادی و تجزیه و تحلیل به صورت تحلیل محتوای کیفی(توصیفی- تحلیلی) ضمن ارائه گزارشی از پیدائی دانش درایه‌الحدیث در شیعه به دنبال پاسخ اصولی به اتهامات و چرایی آن می‌رویم. بر این اساس یافته‌های پژوهش؛ عبارت اند از اینکه ادعای مذکور از جهات گوناگون پذیرفتنی نیست. وجود اصطلاحات با عبارت‌های مشابه و گاه حتّی با تنوّع بیشتر نزد متقدمان شیعه؛ عدم ملازمت ساخته شدن اصطلاحات علمی با بدعت و تفاوت فریقین در مبانی تقسیم‌بندی از جملة این موارد است. از سوی دیگر تکمیل تقسیم‌بندی سه‌گانة اهل سنت با اصطلاحاتی نظیر قوی و مؤثق که برآمده از خُبرویّت اندیشمندان شیعی است، اتهام اقتباس را به کلّی غیر قابل پذیرش می‌کند.

با توجه به تاریخ­گذاری نسخه­های قدیمی قرآن توسط دانشمندان غربی از طریق آزمایش­ نوین اشعه‌نگاری کربن 14، شبهه­ای از سوی برخی مستشرقان به‌ویژه تجدیدنظرطلبانی که از روش نقد منبع به بازپژوهی اصالی و سندی قرآن پرداخته­اند، مطرح گردیده است. مفاد شبهه مذکور ازاین‌قرار است که نتایج آزمایش­های کربن 14، قدمت تاریخی نسخه­های عتیق قرآن به‌ویژه نسخه کتابخانه بیرمنگام را به پیش از عصر پیامبر اکرمJ می­رساند که شاهدی بر تدوین آن پیش از دین اسلام و درنتیجه عدم اصالت قرآن خواهد بود. بدین معنا که محتوای قرآن موجود، پیش از عصر پیامبرJ یا دیگر مسلمانان با استفاده از آن قرآن موجود را ساخته­اند. مقاله حاضر، با توجه به اهمیت دو نسخه بیرمنگام و توبینگن و آزمایش­های نوین انجام‌شده روی آن‌ها، بر اساس محوریت مطالعه آن دو، به روش تحلیلی و داده‌پژوهی کتابخانه­ای نسبت به شبهه مذکور در سه حیطه نسخه‌شناختی و فنی، قرآن‌شناختی و جریان‌شناختی، درصدد پاسخگویی برآمده است. دستاوردهای فنی و نسخه‌شناختی پژوهش پیشِ رو نشان می­دهد که آزمایش‌های انجام شده بر روی نسخه­ها، برگه‌های قرآن یافت شده فقط نشان می‌دهد آن‌ها از پوست حیوانی تهیه شده که در زمان حیات پیامبرJ یا کمی پس‌ازآن زنده بوده است و نمی‌تواند به اثبات پیش‌تاریخی بودن نوشته­های آن‌ها نسبت به عصر نزول قرآن بپردازد؛ نیز برخی از پژوهشگران غربی روش آزمایش کربن 14 را نسبی و ناقص دانسته که باید با دیگر روش­ها تکمیل گردد و به‌خودی‌خود قابل‌اعتنا نیست؛ چنان‌که پژوهشگران حاضر در پروژه آزمایش کربن 14 بر روی قرآن، توجهی به مطالعات خط­شناسی عربی و نیز برگه­شناسی و ابعاد آن و شکل و نوع قلم و تذهیب مصاحف مذکور که نشان­دهنده تطبیق با تاریخ نزول قرآن است، نداشته­اند. همچنین مطالعه قرآن­شناختی چون ملاحظه کاربرد واژگانی در قرآن و نیز مصاحف موردبحث که در نوشته­های پیش از اسلام وجود نداشته و یا رایج نبوده، نیز توجّه به نزول تدریجی قرآن و مباحث سبب و شأن نزول آیات منقول از صدر اسلام تاکنون و ادله وحیانی بودن قرآن، اثبات­گر همخوانی نسخه­های پیش­گفته با قرآن موجود است. همچنین اعتبار قرآن موجود، مبتنی بر مسئله تواتر لفظی قرآن است که نسل‌به‌نسل از زمان پیامبرJ تاکنون وجود داشته و به‌عنوان اعتقادی ضروری بین مسلمانان مطرح است. درنتیجه نسخه­های موجود از قرآن، حاکیِ همان تواتر لفظی بین مسلمانان هستند. ازاین‌رو مسلمانان نیاز اعتقادی به اثبات یا رد مصاحف عتیق قرآن ندارند و در صورت وجود اشکال در نسخه­ها، اصالت قرآن و اعتبار متنی آن‌که مأخوذ از تواتر لفظی است، به‌هیچ‌وجه مخدوش نمی­شود. نتیجه جریان شناختیِ آزمایش کربن 14 بر نسخه­های نامبرده، نشان از تلاش جریان تجددطلب استشراقی برای نقد اصالت منابع دینی اسلام است که مخالفان فراوانی نیز در میان مستشرقان دارد. نهایتاً آزمایش کربن 14، تفاوت برجسته­ای را نسبت به قرآن موجود در مصحف در دست جمهور مسلمانان روشن ننموده است

آفرینش نخستین چشمه در روی کره زمین با عنوان اولین چشمه جوشیده، در روایتی مرسل که شیخ طبرسی در ‏نقل آن متفرّد است، در مباحث تفسیری سوره شعراء در مجمع البیان ذکر گردیده است. با توجه به بررسی روایت ‏مورد بحث به روش کتابخانه ای و توصیفی، این روایت از نظر سندی، به سبب ارسال و مفرد بودن، ضعیف است ‏و توانایی مقابله با تعداد زیادی از روایات واحد که بر اساس نظریه آخوند خراسانی، دارای تواتر اجمالی هستند ‏را ندارد. از نظر دلالت، با توجه به بررسی خانواده بزرگ حدیث یعنی مطالعه روایات مشابه و مخالف، ناسازگاری ‏روایت ذکر شده با دیگر روایات مندرج در منابع شیعه مبنی بر نخستین بودن آفرینش چشمه حیات در میان ‏چشمه ها که یوشع بن نون در آن ماهی را شست و زنده گشت و خضر علیه السلام از آن نوشید و عمر طولانی ‏پیدا نمود، هویدا است. بنابراین پذیرش روایت نامبرده، مشکل است. نیز احتمال اسرائیلی یا منتقله بودن آن نیز ‏وجود دارد.‏

مطالعات تطبیقی در متون اسلامی به ویژه آیات قرآن کریم از جایگاه و اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. آیات یکم تا ششم سوره دخان، شرافت و عظمت نازل کننده، نازل شونده، بر او نازل شده و زمان نزول را اجمالاً بیان کرده است؛ لذا می توان در میان مباحث تفسیری آیات گفته شده به مسئله شب قدر و نزول قرآن پرداخت. در فرآیند تفسیر تطبیقی آیات ابتدایی سوره دخان می توان به نکاتی دست یافت از قبیل بهترین معنایی که می توان از "حم" با راهنمایی معصوم (ع) برداشت نمود، "ای محمد" است؛ "و الکتاب المبین" یعنی قسم به کتاب مبین یعنی همان امور مقدر شده از لوح محفوظ؛ مقصود از نزول در آیات ابتدایی سوره دخان، نزول قرآن در شب قدر و نیز تقدیر امور از لوح محفوظ و منظور از انزال، نزول دفعیِ قرآنِ بسیط و اجمالی یعنی حقیقت قرآن است که در قالب الفاظ و یک امر تشریعی نبوده بلکه یک امر تکوینی است که بر قلب پیامبر (ص) افاضه گردیده است؛ مورد خطاب آیات ابتدایی سوره دخان را اصالتاً به پیامبر (ص) و تبعاً به افراد دیگر دانست؛ امر حکیم امری است که به سبب اتقان، اقتضای تعلق نهی و امر را پیدا می کند و پس از اقتضا و انشا، به مرحله فعلیت می رسد. این مهم در شب قدر با تقدیر امور از لوح محفوظ صورت می گیرد. سپس به قلب پیامبر (ص) نازل گردیده و به مناسبت در هنگام نزول تدریجی و ابلاغ پیامبر (ص) به مردم، منجز می شود.

از لوازم ترجمه قرآن، توجه و راهیابی به خاستگاه معنای واژگان آیات است که راه را برای تبیین معنای متن هموار می‌سازد. برای فهم واژگان اصلی در آیات باید به اصلِ معنای اساسی، ریشه‌شناسی و به معنای آن در سیاق‌های مختلف توجه کرد. از واژگان پُر بسامد در قرآن کریم، واژه‌های برگرفته از ماده «ن ف ق» است که دو واژه «انفاق» و «منافق» به سبب دوری معنایی و بارِ عاطفی مثبت و منفی همواره در معادل‌یابی به خاطر عدمِ توجه به اشتقاق از اصلِ ماده، مستقل در نظر گرفته شده و معانی مصطلحِ بریده از معنای اساسی را نشان می‌دهند. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی به دنبال پاسخ به این سؤالات است که ماده «ن ف ق» چه سیر معنایی را پشت سر گذاشته و در این سیر دارای چه مؤلفه‌هایی شده است؟ و رابطه معنایی مشتقات این ماده با هم چگونه است؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که در متون عرب پیش از اسلام و زبان علمی متعارف نزد ایشان، ماده «ن‌ف‌ق» در معنای «حفره» استعمال می‌شده است که قرآن کریم طی معناسازی از این واژه فرهنگ ویژه‌ای به وجود آورد و مبتنی بر همان معانیِ چاله و شکاف، از ماده «نفق» سه واژه «منافق»، «انفاق» و «نفقه» را مفهوم‌سازی کرد. با این تفاوت که در کاربست قرآنی و در پرتو ‏دیدگاه پیش نمونه، معانی «نفق» محدودتر شده و بیشترین استعمال آن در دو حوزه انفاق و خرج کردن مال و نیز نفاق و دورویی در اعتقادات است. این معانی بر اساس پیش نمونۀ اولیه در ‏زبان علمی به حالت محسوس، تصویرپردازی و مفهوم‌سازی شده که ضروری است ایندست مفهوم‌سازی‌ها در ترجمه‌ قرآن مورد توجه مترجمان قرار گیرد.

خداوند سبحان جهان را آفرید و انسان را بر اساس اهداف خلقت در زمین سکنی گزید تا به اهداف عالیه خلقت که همانا رهسپار شدن به سوی خالق خویش از طریق فطرت و کسب معرفت دست یابد. برای تحقق این امر اسباب و وسایل مورد نیاز از جمله عقل، حس و قلب را در اختیار انسان قرار داد تا بتواند به آسانی راه را پپیماید و چون این ابزار محدود هستند فلذا خداوند متعال بر انسان منت نهاد و در راستای اهداف خلقت پیامبران و اولیای خود را به همراه کتاب آسمانی قرآن فرستاد تا از این طریق به سبیل سعادت دست یابد، البیته نظریه دیگری در مقابل این معارف، نظریه ای مبنی بر تصادفی بودن جلقت جهان آفرینش است که اخترشناسان آن را ارائه داده‌اند. پژوهش حاضر به صورت اسنادی و تحلیلی از کتاب گراسنگ نهج البلاغه که توسط سیدرضی گردآوری شده به عنوان کتاب انسان ساز در همه اعصار و ازمان بوده است و به وسیله آن آثار ثابت خواهیم کرد که جهان بر اساس اهداف متعالی خلق شده و نظریه فوق بی اساس بوده و هست از جمله آثار به معنادار بودن زندگی، کنترل نفس، معنادار بودن مبارزه و جهاد که هر یک از مطالب فوق رابطه تنگاتنگی با مسئله خداشناسی دارد.

در مقالۀ حاضر، آموزه‌های محیط زیستی طبیعی اسلام و زرتشت با تکیه بر دو کتاب قرآن و وندیداد به‌صورت تطبیقی و استناد کتابخانه‌ای بررسی شده است. اشاره‌های محیط زیستی قرآن، علاوه بر اهداف اولیه و ظاهری مانند حفظ محیط زیست، نهی از تباهی و آلودگی آن، تشویق به بهره‌وری صحیح از نعمت‌های الهی، به اهدافی با لایه‌های فراظاهری چون التفات به مالکیت حقیقی خدا در طبیعت، رسیدن انسان به شهود خدا، توجه انسان به مقام خلیفة‌اللهی‌اش و مقدمه‌بودن طبیعت ناسوت برای رسیدن به ملکوت لاهوت نیز تنبّه می‌دهد. این در حالی است که آموزه‌های محیط زیست طبیعی وندیداد گرچه در اصلِ آبادی و نفی تباهی محیط زیستی با قرآن مشترک است، بیشتر به بیان‌های جزئی در قالب اصل تقدّس عناصر چهارگانه و گاهی معارض با عبارات خود یا علم تجربی جدید پرداخته است. از ثمره‌های مطالعۀ آموزه‌های محیط زیستی در اسلام و زرتشت، جهت‌دادن به آموزه‌های محیط زیستی و مرتبط‌ساختن آن با مسئلۀ انتظار برای رسیدن بشر به دوران طلایی سوشیانس و مهدی(ع) است؛ زیرا طبیعت در آن دوران تمام استعداد بالقوّه خود را به فعلیت می‌رساند و اکوسیستم طبیعی در بهترین حالت ممکن قرار می‌گیرد.