جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سماع موتی یکی از مسائل مبنایی در موضوع شفاعت و استغاثه است. برخی از سلفی‌ها، با زیر سوال بردن سماع اموات، زیر‌بنای اموری مانند شفاعت و استغاثه به اولیاء و صالحان را مورد خدشه قرار داده‌اند. مخالفان سماع، برای اثبات مدعای خویش، به برخی از آیات قرآن استناد کرده‌اند. از میان متاخرین، شمس‌الدین سلفی(افغانی)، یکی از کسانی است که بیشتر، به اثبات عدم سماع موتی بر اساس آیات قرآن پرداخته است. وی هشت آیه از قرآن را در اثبات مدعای خویش به‌عنوان مؤید می‌آورد که یا دلالت بر تشبیه کفار به اموات دارد و یا بیان معجزه‌ای است و یا اینکه دلالت بر عدم استجابت معبودان دارد. این مقاله درصدد است، با استفاده از روش توصیفی _ تحلیلی و با استناد به آیات قرآن‌کریم، به نقد دیدگاه مخالفان سماع بپردازد؛ در پایان این پژوهش نیز، روشن می‌شود که عدم سماع کفار که در آیات قرآن اشاره شده، به‌معنای ظاهری آن، یعنی شنیدن دلالت نمی‌کند؛ بلکه به‌معنای ثمره و غایت سمع و به‌معنای عدم هدایت‌پذیری آنان است.

عموم مسلمانان شیعه و اهل‌سنت، طلب شفاعت از اولیای الهی و رسول خدا$ را پس از وفاتشان با استناد به نصوص معتبر می‌پذیرند؛ ولی وهابیان معتقدند، کسی نباید از غیرِ خدا درخواست شفاعت داشته باشد. دلایل آنها را در این مورد، به چند محور عمده می‌توان تقسیم کرد: یکی اینکه طلب شفاعت از غیر خدا را عاری از دلیل و برهان می‌دانند، دیگر اینکه تصور می‌کنند این کار، به‌منزله اله‌دانستن غیر خداست یا شفاعت را دعای غیر الله می‌شمارند، دیگر آنکه اعتقاد دارند، هیچ‌ کس غیر از خدا نمی‌تواند در شفاعت، دخیل باشد و آخر اینکه طلب شفاعت از پیامبر$ را مخصوص به زمان حیات ایشان می‌دانند. در ادامه به ادعای آنان چنین پاسخ داده می‌شود که اولًا بین شفاعت‌خواهی مشرکان از بت‌ها و طلب شفاعت مسلمانان از دوستان خدا، تفاوتی بنیادین وجود دارد و آن این است که بت‌پرستان، هیچ برهانی بر شفیع‌دانستن بت‌ها نداشتند و همچنین آنها را در عرض نیروی الهی اتخاذ کرده بودند. درصورتی‌ که مسلمانان برای این کار، هم برهان دارند و هم اینکه نیروی اولیای خدا را در طول قدرت او و مخلوق او می‌دانند. ثانیًا شفاعت‌خواهی از پیامبر$ مانند دعای غیر الله نیست؛ بلکه دعایی که به نیت خدا‌دانستن مخلوق باشد، باطل است. همچنین با آوردن روایاتی از اصحاب، اثبات شد که آنان از پیامبر$ بعد از رحلتشان شفاعت می‌خواستند. ازاین‌رو هم می‌توان بدون واسطه از آن بزرگوار شفاعت خواست و هم اینکه بعد از وفات ایشان نیز شفاعت‌خواهی مجاز است.

وهابیت معتقد است، مسلمین در شفاعت‌طلبی از غائبین، شبیه به مشرکین هستند. به همین واسطه مسلمین را مشرک خوانده و ریختن خونشان را مباح می‌داند. وهابیت قائل است، مسلمین با طلب شفاعت از بزرگانشان، از غیر الله که متصف به صفت «لا یضر و لا ینفع» هستند، درخواست کرده و به همین علت، همانند مشرکین، غیر الله را عبادت کرده و برای خدا شریک قائل شده‌اند؛ اما مفسرین اهل‌سنت، معتقدند از آیات، روایات و سیره خلف و سلف، جواز و گاهی استحباب این نوع شفاعت به‌دست می‌آید. این مقاله در نظر دارد که نظر وهابیت (و ابن‌تیمیه، از آن جهت که وهابیت در آراء خود تحت‌تأثیر او هستند) و اهل‌سنت را به روش کتابخانه‌ای و با محوریت آیات و روایات و سیره و اقوال علما در سه تمایز‑ شفاعت مالایضر ولاینفع، شفاعت به‌نحو استقلالی و عبادت شفیعان‑ بررسی کند. به‌نظر می‌رسد که تمام دلایل خلاف نظر وهابیت را اثبات کرده و بیان می‌کند که این نوع نگرش قیاس باطل و مع‌الفارق است؛ زیرا مشرکان، بت‌ها را عبادت می‌کردند تا نزد خداوند برای آنها شفاعت کنند. خداوند نیز آنها را به‌سبب عبادت غیر خدا نکوهش می‌کند. درحالی‌ که وقتی مسلمین از بزرگانشان طلب شفاعت می‌کنند، هرگز آنها را عبادت نمی‌کنند. مسلمین عبادت را مختص ذات مقدس خداوند می‌دانند.

سلفیان، طلب شفاعت از اموات را مبتلا به شرک در الوهیت و ربوبیت می­دانند. شرک در الوهیت ناظر به بحث عبادت و شرک در ربوبیت ناظر به قدرت اولیای الهی (بعد از موت ایشان) است. عدم حیات اولیای الهی، عدم سماع ایشان از قریب و بعید و انقطاع عمل بعد از موت، از مواردی است که سلفیان در اثبات عدم قدرت اولیا و اثبات شرک ربوبی به آن استناد می­کنند؛ اما حیات، سماع و قدرت بر عمل، برای اولیا­ی الهی حتی بعد از موت ایشان نیز حاصل است؛ لذا دلیلی برای نفی قدرت و اثبات شرک ربوبی وجود ندارد؛ حتی اگر بر فرض، حیات و سماع و قدرت بعد از موت برای اولیای الهی ثابت نباشد، باز هم ادعای شرک برای طالبین شفاعت بعد از موت، ادعایی باطل است؛ چراکه خطای در تشخیص و عدم قدرت استقلالی برای ایشان، دو مسئله­ای هستند که مانع استقرار شرک برای شفاعت­طلبان خواهد بود.

امور در نگاه ابن­تیمیه به دو قسم مایقدر و مالایقدرعلیه­الاالله (مقدور مخلوق و مقدور خداوند) تقسیم شده و استغاثه در امور خارق­العاده در قسم دوم گنجانده شده و حکم شرک برای آن صادر شده‌‌ است؛ در حالی­که این تقسیم، مبتلا به اشکالاتی است؛ از جمله اینکه: اولا: تقسیمی جامع نیست؛ ثانیا: ملاکی غیر منضبط است؛ ثالثا: ملاکی شرک­آلود یا جاهلانه بوده که به کفر نزدیک­تر است تا ایمان؛ رابعا: نشان­دهنده عدم وحدت سیاق در تقسیم امور است؛ این نگاه نامتوازن به امور، منجر به ابتلا به شرک در امور مقدور شده است؛ همچنین، منجر به کفر، به­واسطه انکار و تاویل آیات قرآن در نسبت دادن امور غیر مقدور به انبیا و اولیا و تنزل انسان به رتبه یک حیوان طبیعی، به­واسطه انکار رسیدن او به قدرت­های الهی شده‌ ‌است؛ لذا تفکر سلفیه، عناصر تفکری مشرکانه و کفرآلود و ضد انسانی را در خود جمع کرده ‌‌است.

آیا شرک مشرکان عصر رسول خدا منحصر در شرک الوهی بوده یا اعم از آن، یکی از اصلی­ترین بزنگاه­های تاریخ بوده که پروژه وهابیت بر اساس آن شکل گرفته است. محمد بن عبدالوهاب با انحصار شرک در الوهیت و تفسیر آن با واسطه­پنداری و حصر آن در عبادات ظاهری مانند توسل، تبرک و استغاثه و... خود را وارث حقیقی نهضت انبیا قلمداد کرده و اکثریت مسلمانان را متهم به شرک نموده است. نوشته حاضر با روش تطبیقی، نگاه وی را به چالش کشیده و مبدأ و علت شرک و نیز نحوه­ی­ شرک مشرکان را تبیین نموده و دعوت انبیا را از این انحصار ظاهرگرایانه خارج کرده است. ماحصل پژوهش آن است که غلو در صالحان، علت شرک مشرکان نبوده است؛ بلکه اعتقاد به ربوبیت "اله" علت اصلی شرک بوده است؛ همچنین ثابت شده که مشرکان، ربوبیت خداوند را در سطح فراگیر و جامع قبول نداشتند؛ بلکه اعترافات­شان تنها در سطح آفاقی و کلان معنی پیدا می­کند؛ اما در سطح خرد، با دوگانگی و اضطراب مواجه است و لذا، هدف اصلی انبیا را تأمین نکرده است.

تقسیمات توحید، از جمله مباحثی که در موضوع توحید و شرک، مورد بحث قرار می‌گیرد. تقسیم سلفیان از توحید، عمدتا به­صورت سه­گانه و به سه قسم توحید در ربوبیت، الوهیت، اسما و صفات مطرح می‌شود. این تقسیم، ملاک قضاوت در توحید یا شرک افراد معرفی می‌شود؛ در حالی­که این تقسیم دچار اشکالات متعددی است که در این مقاله، به شش اشکال اشاره خواهد شد. اول: تقسیم مذکور خلاف مبانی سلف­گرایانه است؛ دوم: اقسام ارائه شده با یک­دیگر تداخل دارند؛ سوم: تقسیم ارائه شده، مانع اغیار نیست؛ چهارم: تقسیم جامع افراد نیست؛ پنجم: اطلاق رب و اراده­ی خلق صحیح نیست؛ ششم: اطلاق اله و اراده معبود قابل مناقشه است؛

اولین اتهام وهابیت به مسلمینی که آیین وهابیت را نسذیرفتهاند، اتهام به شرک درالوهیت و عبادت غیرالله است. آنها برای اینکه این ادعا را مستدل کنند، به ادله مختلفی تمسک کردهاند که در مجموع می توان ادله ایشان را در دو بیان خلاصه کرد. بیان اول استفاده از قیاس است؛ به این صورت که مشرکین، بهعنوان اصل و مسلمین به عنوان فرع مقایسه می شوند و حکم شرک الوهی را به مسلمین تسری می دهند. بیان دوم نیز استفاده از موضوع دعا و رابطه آن با عبادت است. این دو بیان در موضوع شفاعت نیز جاری شده و شرک مشرکین بهخاطر طلب شفاعت آنان از معبودهایشان معرفی گردیده و از این جهت که طلب شفاعت نوعی درخواست و دعا می باشد، لذا عبادت قلمداد شده و شرک در عبودیت تلقی گردیده؛ اما هر دو بیان دچار اشکالات متعدد است؛ چراکه عملکرد مسلمین با مشرکین حداقل از سه جهت متفاوت است؛ درخواست از بت و جماد، یا نگاه استقلالی به شفیع و یا عبادت شفیع از مواردی است که بیانگر این تفاوت است؛ کما اینکه بیان دوم نیز علاوه بر اینکه نسبت به زمان حیات نقض می گردد، در زمان ممات نیز توسط صحابه صورت گرفته است؛ در واقع طلب شفاعت از شفیع بهخاطر عدم اعتقاد به ربوبیت و نبود نیت عبادت، عبادت شفیع محسوب نمیشود.

فاقد چکیده