جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسائل انسان شناسی، از دیرباز مورد توجه ویژه فلاسفه و اندیشمندان مختلف بوده است. در این میان رابطه نفس و بدن جایگاه خاصی دارد. صدرالمتألهین با استفاده از مبانی حکمت متعالیه، دیدگاه خود را درباره رابطه نفس و بدن مطرح می‌کند. شیخ احمد احسائی از مهم‌ترین منتقدین فلسفه صدرایی است. مسأله رابطه نفس و بدن، یکی از نقاط اوج مخالفت احسائی با دیدگاه ملاصدرا است. تا اندازه‌ای که نمونه‌ای از همه اشکالات وارد شده به مسأله رابطه نفس و بدن صدرایی در آثار احسائی یافت می‌شود. در مقاله حاضر تلاش شده است، نقد‌های احسائی به رابطه نفس و بدن صدرایی، بررسی شود. دو اشکال مبنایی است: عدم پذیرش اصالت وجود و حرکت جوهری. سه اشکال نیز ناظر به مسائل نفس‌شناسی است: عدم پذیرش تجرد قوه خیال، مخالفت حدوث جسمانی با آیات و روایات و تناقض حدوث جسمانی با تجرد نفس. ریشه تمام اشکالاتی که احسائی به صدرالمتألهین وارد می‌کند، ظاهر گرایی و تمسک به ظاهر آیات و روایات و عدم تصور صحیح او از تشکیک وجود و حرکت جوهری است.

حکمت متعالیه پس از زمان ملاصدرا به عنوان مکتبی در فلسفه اسلامی شناخته شد که نوآوری‌های صدر المتألهین پایه گذار آن بود. این مکتب فلسفی پس از وی مورد توجه قرار گرفت و اندیشمندان گرایش گسترده‌ای به آن نشان دادند. مباحث نفس یا انسان‌شناسی در حکمت متعالیه جایگاه ویژه‌ای دارد؛ نوع رابطه نفس و بدن، جسمانیه الحدوث و روحانیه البقا بودن نفس، اتحاد نفس و قوای آن، استکمال جوهری نفس و چگونگی معاد آن از جمله نوآوری های صدرا در این حوزه است. مباحث نفس‌شناسی دارای تاثیرات مهمی در مباحث خداشناسی، معرفت‌شناسی و توجیه معاد است؛ گرچه این مباحث بیشتر به ارسطو نسبت داده می‌شود ولی انسان‌شناسی همواره در بستر فلسفه اسلامی در حال تکامل بوده است. فلسفه‌های امروزی گردش اندیشه فیلسوفان به تعبیر و تلقی که از انسان دارند را به خوبی نشان می‌دهد. انسان دارای بعدی فراتر از جسم است که او ار از دیگر موجودات هستی متمایز می‌کند (بنابر نظر حکمت متعالیه). این بعد فراتر را فلاسفه «نفس» می‌نامند به تعبیر دقیق‌تر «کمال اول برای جسم طبیعی آلی که افعال حیات را انجام می‌دهد». همین‌طور انسان دارای بدنی است که حالات خاص ماده را دارا بوده و از جنس آن است. چگونه انسان که حقیقت یگانه‌ای است در عین یگانگی نفس و بدن دارد (دارای دو جنبه است)؟ اگر هر یک از نفس به عنوان امری مجرد یا بدن به عنوان امری مادی انکار شود، پرسش از رابطه نفس و بدن بسیار منتفی خواهد بود. مادی گرایان انکار جوهری ماوراء الطبیعه می‌کنند (مورفی، 1393) و عده‌ای انکار تحقق ماده (یوسفی، 1394، ص53). دشواری مسأله زمانی خود را نشان می‌دهد که نفس به عنوان جوهری مجرد و بدن نیز به عنوان امری مادی پذیرفته شود. پرسش اینست که چگونه از امری مجرد و امری مادی حقیقت واحد انسان تشکیل شده است؟ به عبارت دیگر رابطه نفس و بدن چگونه توجیه می‌شود تا در عین دوگانگی، وحدت حقیقت انسان نیز حفظ شود؟ پاسخ صدرا به این پرسش و تفسیر و تحلیل آن، کاملا با دیگران متفاوت است به دیدگاه صدر المتألهین در مورد رابطه نفس و بدن بسیار پرداخته شده است (در بخش پیشینه مفصل خواهد آمد) بسیاری از تحقیقات انجام شده نظریات قبل از صدرا را واکاوی کرده و با تبیین نهایی دیدگاه ملاصدرا تحقیق فلسفی خویش را خاتمه داده‌اند. تحقیقات یاد شده گاه تنها جنبه ترویجی داشته و گاهی نیز وجه پژوهشی؛ گاه تطبیقی و گاه غیر تطبیقی بوده است (مقصود 28 پایان‌نامه‌ای است که در مسأله رابطه نفس و بدن اعم از حکمت متعالیه و غیر آن نوشته شده است که در بخش پیشینه به آن اشاره خواهد شد). اما پژوهش حاضر در صدد است تا با قرار دادن نظریه صدر‌المتألهین به عنوان نقطه آغازین، به سیر تحول، تکامل یا اشکالات وارد شده به این دیدگاه در فلاسفه بعد از وی بپردازد. بدین سان تمایز پژوهش با دیگر عناوین مشابه آشکار می‌شود؛ نظریه صدر المتألهین چون ناظر به دیدگاه‌های قدما نیز بوده، اگر با نظریات پس از زمان صدر المتألهین و بلوغ حکمت متعالیه سنجیده شود دیدی گسترده‌تر و جامع‌‌تری نسبت به مسأله رابطه نفس و بدن حاصل خواهد کرد. دیدگاه ملاصدرا پیچیدگی هایی دارد که هنوز راه را برای ادامه کار فلسفی باز گذاشته و بررسی دیدگاه فلاسفه پس از ملاصدرا و نگاه آنان به این مسأله مسیر را برای رسیدن به راه حلی کارآمدتر نشان خواهد داد. به همین‌جهت در این رساله دیدگاه‌های ناظر به نظریه صدر المتألهین را که پس از این حکیم بزرگ مطرح شده اند، چه موافق و چه مخالف، بررسی خواهد شد؛ در زمینه دیدگاه‌های مخالف تنها به فلاسفه اکتفا نشده و به متکلمان یا محدثانی که ناظر به دیدگاه صدر المتألهین سخن گفته اند نیز توجه خو.اهد شد. لازم به ذکر است حتی موافقان صدر المتألهین در تمام جوانب با وی همراه نبوده و در مبانی، ادله یا حتی نتیجه نهایی نیز با نظریه ملاصدرا اختلافات جزئی دارند. در راستای تحقیقات انجام شده می‌توان موافقان و مخالفانی که نظریات آنان به درستی در دسترس ما قرار گرفته‌اند را چنین برشمرد: عبدالرزاق لاهیجی (لاهیجی، 1383،ص164)، فیض کاشانی (فیض کاشانی، 1428ق، ج2، ص312)، قاضی سعید قمی (قاضی سعید قمی، 1415، ج1، ص527-528)، علامه مجلسی (مجلسی، 1403ق، ج58، ص1-20)، مدرس طهرانی (مدرس طهرانی، 1378، ج2، ص102)، ملاهادی سبزواری (سبزواری، 1369، ج5، ص180)، علامه طباطبائی (طباطبائی، 1997م، ج1، ص365، ج14، ص285)، علامه حسن‌زاده آملی (حسن‌زاده، 1379، ص257) (فیاضی، 1389، ص146).