جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کاربست «عقلانیت میان‌فرهنگی» به‌مثابه منطق و چارچوب نظری گفتمانِ «صلح بین‌الافغانی» در این مقاله بررسی شده است. عقلانیت میان‌فرهنگی، عقلانیت ناظر بر گفتگویِ میان فرهنگ‌ها و ملت‌ها است؛ یعنی عقلانیتی که در مسائل بنیادین و مشترک بین‌المللی بر تعامل و گفتگوی سازنده میان فرهنگ‌ها تأکید دارد. هدف این مقاله که با روش تحلیلی_توصیفی سامان یافته، به کاربستن عقلانیت میان‌فرهنگی (عقلانیتِ گفتگو و درکِ حساسیت چندفرهنگی) در گفتگوی صلح گروه‌های قومی-سیاسی افغانستان است. عقلانیت، مفهوم چندسطحی و دارای لایه‌های مختلف است؛ ازاین‌رو از منظرها، رهیافت‌ها و پارادایم‌های مختلف، قابل بحث است. چنانکه یک پدیده انسانیِ تکامل‌پذیر است که متأثر از پیش‌فرض‌ها و نگرش‌های فرهنگی، دینی، مذهبی، سیاسی و قومی است و با تعلیم به تکامل می‌رسد. از منظر فلسفه علوم اجتماعی و فلسفه میان‌فرهنگی، عقلانیت محصول گفتگو، تعامل ارتباطی/اجتماعی، کار و استعداد زبانی است. ازاین‌رو گفتگوهای علمی، سیاسی و تعامل اجتماعی تولید معرفت و عقلانیت می‌کند؛ چنانکه نُطق/زبان، به‌تکوین و توسعه عقلانیت و معرفت یاری می‌رساند. افغانستان به‌عنوان یک کشور چندفرهنگیِ درگیر منازعات مزمنِ سیاسی، می‌تواند اختلافات خود را بر مبنای عقلانیت میان‌فرهنگی حل‌ و فصل نماید. این نوع عقلانیت، دلالت‌ها و اقتضائاتی دارد که التزام به آن امر حتمی است.

در این نوشتار مبانی و منابع «مشروعیت» و نیز «شاخص‌ها و خصیصه‌های» دولت طالبان موسوم به «امارت اسلامی»، از منظر فلسفه سیاسی نقد و بررسی شده است. بنابراین هدف مقاله که به‌روش تحلیلی-توصیفی و مفهومی-انتقادی تدوین شده است، بررسی تحلیلی انتقادی مبانی مشروعیت و شاخص‌های نظری-عملی امارت اسلامی طالبان است. از بررسی تحلیلی-انتقادی این موضوع به این نتیجه می‌رسیم که طالبان با سلطه مجدد بر افغانستان، در این کشور «دولت لویاتان قومی-مذهبی» تشکیل داده است. دولت لویاتان طالبان، به مبانی و مفاهیم مشروعیت‌ساز مرسومِ در عرف بین‌الملل وفاداری ندارد؛ و مبانی مشروعیت خود را مبتنی بر «فقه حنفی»، عرف «پشتونوالی» و سنت «لویه جرگه» می‌داند که هیچ‌کدام از آن‌ها مبنای عام و معتبر مشروعیت در عرف ملی و بین‌المللی به‌شمار نمی‌روند. شاخص‌های دولت فاقد مشروعیت طالبان عبارتند از: ترکیب پشتونیزم با توتالیتاریسم، قومیت‌گرایی و مردسالاری و تلفیق استبداد سیاسی با استبداد مذهبی. فقدان مشروعیت ملی و جهانی با شاخص‌های فوق، سبب شده‌اند که از امارت اسلامی به «دولت لویاتان قومی-مذهبی»، یا «رژیم ترس و وحشت» تعبیر کنیم.

این جُستار، مبانی پارادایمی «عقلانیت فلسفی» در فلسفه دکارت و ملاصدرا را می‌پژوهد. منظور از عقلانیت فلسفی، چشم‌انداز عقلانی نسبت به تحلیل فلسفی مسائل بنیادینِ هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، روش‌شناسی و انسان‌شناسی است که مبتنی بر روش، اصول و پیش‌فرض‌های خاص است. دکارت پدر فلسفه جدید است و عقلانیت مدرنِ به‌معنای خاص آن، میراث فلسفه اوست. صدرا پایه‌گذار «حکمت متعالیه» است که امروزه از مهم‌ترین مکاتب فلسفۀ اسلامی به‌شمار می‌رود. تحلیل بنیادهای عقلانیت فلسفی، محور پارادایم فلسفیِ هردو فیلسوف بنیانگذارِ هم‌عصر، اما با رویکردهای متفاوت است. دکارت عقل‌جزئی (راسیونل) را مبنای عقلیِ فلسفه‌اش قرار داد، صدرا، پارادایم فلسفیِ خود را بر پایه عقل ‌کلی (شهودی) بنا کرد. «عقلانیت فلسفی» دکارت که ابزاری، عرفی و مفهومی است، متمرکز بر امور جزئی است و دستاورد آن، اپیستمولوژی، طبیعت‌گرایی، تجددگرایی و عقلانیت خودبنیاد است. «عقلانیت فلسفی» صدرا که کلی، شهودی و مبتنی بر وحی است، اولویت‌اش متافیزیک، تئولوژی و عقلانیت خدابنیاد است. «کوگیتو»، بنیاد «عقلانیت عُرفیِ» دکارت و «اصالت‌الوجود»، بنیاد «عقلانیت قُدسیِ» صدرا است. این دو نوع عقلانیت، از نظر روش، معنا، هدف و غایت، دلالت‌های خود را دارند؛ چون دارای بنیادها، پیش‌فرض‌ها و ویژگی‌های خاص هستند. روش پژوهش، توصیفی-تحلیلی است.

گفت‌وگوی علمی و دینی اسلام با ادیان بر مبنا و منطق «عقلانیتْ»، ضرورت حتمی است. هدف این جُستار که به روش تحلیلی-اسنادی تدوین یافته، تبیین نقش عقلانیت به‌منظور کشف و فهم حقیقت در گفت‌وگوی اسلام با ادیان است. گفت‌وگو با ادیان برپایه‌ی دو نوع عقلانیت فطری و وحیانی، هم‌اندیشی، هم‌پذیری، صلح و زیست مسالمت‌آمیز را به همراه دارد. عقلانیت فطری، قوه‌ی تعقّلْ و وجه تمایز انسان از حیوان است و این عقلانیت، منطق و مبنایی اصلیِ استدلال هر انسان است. عقلانیت وحیانی (قرآن)، به‌مثابه معتبرترین منبع معرفتیِ اسلام، نقش اساسی در گفت‌وگوهای انسانِ مسلمان با ارباب ادیان دارد که به مهم‌ترین مصادیق آن (آیات) اشاره کرده‌ایم. در این گفت‌وگوها، تمرکز عقلانیت وحیانی بر مفاهیم مشترک و عام است؛ ازاین‌رو، دیالوگ بر اساس مفاهیم عام و مشترک که ناظر بر فطرت الهی انسان است، به گفت‌وگوی منطقی سازنده می‌انجامد. متُد عقلانیت وحیانی در گفت‌وگوی با پیروان ادیان، گفت‌وگو به‌«روش احسن» است که روش عقلی است. این روش، دارای اصول، شرایط و پیش‌شرط‌هایی است که رعایت آنها منتج به گفت‌وگوی ثمر‌بخش می‌شود. محورهایی گفت‌وگو، مسائل بنیادین و حقایق اساسیِ مانند صلح، کرامت انسانی، خدامحوری، توحیدگرایی و مشترکات انسانی است.

«عقلانیت» بنیادی‌ترین مفهوم در حوزه اندیشه‌ورزی است. این مفهوم در دو نگرش دینی و غیردینی، از اهمیت شایان‌ برخوردار است. عقلانیت، بر فرضی که غیردینی تفسیر گردد، در گفتمانِ رضوی «موهبت الهی» است که به ‌نوع بشر اعطا شده و جوهر وجود او را تشکیل می‌دهد. عقلانیت ‌دینی، اما مبتنی بر معارف قرآن و سنت است و از سوی عقلانیت ‌وحیانی حمایت می‌شود. هدف مقاله، تبیین مفهوم عقلانیت و گونه‌شناسی آن در گفتمان‌های علمی(روایات عقل‌محور) رضوی است. در این تحقیق، آن دسته از روایات رضوی مورد خوانش قرارگرفته‌اند که مفاهیم «تعقّلْ»، «تفکرْ» و «تعلّمْ» را مورد بحث قرارداده‌اند. گونه‌های عقلانیت که از این روایات استنباط شده‌‌، عبارتند از: عقلانیت ‌فطری، عقلانیت ‌عِلمی، عقلانیت ‌دینی، عقلانیت‌ عملی و عقلانیت ‌اعتدالی. مهم‌ترین یافته‌های این طرح، شناسایی و تحلیل مفاهیم مختلفِ عقلانیت است که از این نوع روایات اصطیاد شده‌اند. عقلانیت مورد نظر روایات رضوی، اما عقلانیت جزئی نیست، بلکه سطح بالاتر، عمیق‌تر و اعم از آن، یعنی عقلانیت کلی/شهودی است که شامل عقل جزئی هم می‌شود. روش پژوهش، تحلیلی-توصیفی است.

این نوشتار روش‌شناسی و بنیادهای نظری مدرنیته را در فلسفه‌ی فرانسیس بیکن به‌‌خوانش گرفته است. روش‌شناسی بیکن، تجربی و مبتنی بر مشاهده و آزمون است. او در تقابل با منطق و روش قیاسیِ ارسطو، منطق و روش جدید ارائه داد که به روش استقرایی معروف است. «استقراگرایی» به‌مثابه‌ یک پارادایم، سرآغاز انقلاب علمی بیکن است، ازاین‌رو، وی، از بنیانگذاران روش‌شناسی، علم مدرن و فلسفه‌ی تجربی محسوب می‌شود. تأکید بر سوبژکتیویزم و علم واقعی/ کاربردی، فلسفه‌ی بیکن را سوژه‌محور، تجربی و اومانیستی، و او را در زمره‌ی نیاکان جنبش روشنگری قرار داده است. تئوری «دانش قدرت است»، مهم‌ترین و تأثیرگذارترین آموزه‌ی بیکن در پیوند معرفت با قدرت است و یگانگی دانایی و توانایی را می‌رساند. موضوع مهم دیگر، اما مسئله «بت‌های ذهنی» یعنی همان تصورات دروغینِ عارضِ بر ذهن است که موانع پیشرفت علم و زمینه‌ی خطاهای ذهن و اندیشه را فراهم می‌آورند. مهم‌ترین یافته‌های این مقاله که به ‌روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته، سوبژکتیویته‌ و نقش زیربنایی بت‌های ذهنی، در جامعه‌شناسی معرفت و مسئله مهم کشفِ حقیقت و تفسیر و تسخیرِ طبیعت است.

این نوشتار، در صدد بررسی انتقادی رابطۀ دین با اخلاق و سیاست در پارادایم «سکولاریسم فلسفی» عادل ضاهر، فیلسوف و روشنفکر معاصر عرب است. سکولاریزم فلسفیِ ضاهر، نظریه‌ی فلسفیِ فراتاریخی و فرادینی در موضوع جدایی دین از سیاست و اخلاق و عدم دخالت دین در امور دنیوی و حیات اجتماعی است. ضاهر، معرفت معیاری/عملی را مقدم بر معرفت دینی پنداشته است و مبنای این امر را استقلال عقل آدمی می‌داند. اولویت و سبقت عقل بر نقل (عقل‌گرایی)، خودمختاری، تقدم اخلاق بر دین و به‌ تبع آن معرفت اخلاقی بر معرفت دینی، اولویت معرفت‌شناسی بر معرفت دینی در حیات اجتماعی و سیاسی، از جمله مبانی و شالوده‌های نظام فکری_فلسفی ضاهر در پارادایم سکولاریسم فلسفی هستند. در این نظریه‌ از دو نوع سکولاریسم سخن رفته است: سکولاریسم متصلّب و سکولاریسم منعطف، اوّلی فلسفی و دوّمی تاریخی است. سکولاریسم فلسفی بر دو پایۀ تحلیل مفاهیم و معرفت‌شناسی استوار است که تبیین آن‌ها در فهم سکولاریسم فلسفی راه‌گشاست. روش‌شناسی ضاهر، عقلی و هدف از نظریۀ سکولاریزم فلسفی، مقابله با پارادایم «اسلام‌گرایی» است

مدتی است بنیادگرایان سکولار و اصحاب جریان «لائیسیسمِ رادیکالِ فرانسوی در مجله موسوم به «شارلی اِبدو» به دفاع از ایده سکولاریسم و لائیسیسم، پیامبر رحمت و رأفت «محمد مصطفی»(ص) را که در آخرین و بزرگ‌ترین کتاب آسمانی ادیانِ توحیدی به «رحمه للعالمین» توصیف شده است، آماج حمله کینه‌توزانه قرار داده و در اشکال طنز، به ساحت قدسی این معلم بزرگ الهی و آسمانیِ بشریت اهانت روا داشته است.