جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صفت «اراده» یکی از صفات الهی است که موصوف آن در عالم تعین ثانی است و در قالب حقایق علمی الهی به نام اعیان ثابته ظاهر می‌شود و در عالم دنیا در مظاهر این حقایق که مخلوقاتی مانند انس و جن هستند، تجلی نموده است و در جایگاه یکی از شاخص‌ترین صفات است. آنچه به اهمیت موضوع ما می‌افزاید، انتساب این وصف از حیثیتی به عالَم الهی و اُلوهیتِ حق‌تعالی است و از جهتی به مظاهر و سایه‌های مقام الوهیت و اعیان ثابته که اعیان خارج از مرتبه و تعین الهی حق یعنی انسان‌ها هستند؛ نیز نسبت موجود میان «اراده حضرت حق‌تعالی» با «اختیار انسان‌ها» است. از کهن‌ترین روزگاران دانش عرفان اسلامی به تعریف و بررسی این موضوع پرداخته است. در این جستار نگاهی اجمالی به احوالات شیخ صدرالدین محمد بن ‌اسحاق قونوی و شخصیت ایشان انداخته شده است و از باب اهمیت و نیاز موضوع مقاله به یکی از مهم‌ترین پایه‌های فکری ابن‌عربی و قونوی به نام اعیان ثابته (سرّ القدر عرفانی یا حقایق موجودات در تعین ثانی) که ظرف وجودی تجلی صفات الهی از جمله «اراده» است، اشاره شده است و به تناسب ارتباط میان «اعیان ثابته» با «اسماء الهی» به هر دو موضوع نگاهی افکنده شده است؛ نیز دربارۀ کیفیت ارتباط صفات الهی با اعیان ثابته و ارتباطی که این صفات و احکام الهی با استعدادات موجود در اعیان ثابته دارند، از نگاه قونوی اشاره شده است. خواهیم گفت قونوی معتقد است بین «اراده و اختیار» انسان‌های غیرمحققی که هنوز به مرتبۀ شهودِ علم الهی یا عالم اعیان ثابته (در تعین ثانی) واصل نشده‌اند، با «اراده» حضرت حق‌تعالی به دلیل وجود تردید و ترددهایی که در آنها وجود دارد؛ تفاوت وجود دارد. زیرا این تردیدها که سرچشمه اختیار و قدرت بر انتخاب است در مورد حق‌تعالی صادق نیست و منتفی است؛ اما آن دسته از ایشان که به مرتبه تعین ثانی که موطنِ اعیان ثابته است رسیده‌اند، اراده آنها با اراده الهی یکی است.

در نیمه دوم قرن سوم هجری در نیشابور جنبشی نو در تصوف آن روزگار پدید آمد که بعدها به «ملامتیه» مشهور شد و پیروانشان را «ملامتیان» می‌نامیدند. این پژوهش با رویکرد توصیفی‌تحلیلی و روش کتاب‌خانه‌ای به بررسی ملامتیه، دلیل نام‌گذاری‌شان به این اسم و تاریخ پیدایش و علل گسترش آنها و نیز رابطه ایشان با تصوف، به‌خصوص مکتب بغداد می‌پردازد و از دیدگاه هجویری آنها را بازخوانی و نقد می‌کند و نشان می‌دهد ملامتیه واکنشی در برابر ریاکاری صوفیان در آن عصر بوده و در اندک‌زمانی تا بغداد نیز گسترش یافته است. ملامتیان با سلوک خالصانه‌شان از ملامت ملامتگران هراسی نداشتند، اما اندک‌اندک در پرهیز از ریا، از رعایت ظاهر شریعت دور شدند و زمینه افول خود و ظهور قلندریه را فراهم کردند. هجویری، که خود متأثر از تصوف بغداد است، ضمن تمجید از مشایخ نخستین ملامتیه، از ملامتیان عصرش شِکوه دارد و آنها را نقد می‌کند، هرچند نقدهایش گاه جای تأمل دارد. این پژوهش در بخش نخست به معرفی کلّی ملامتیه و در بخش دوم به بازخوانی و نقد آن از نگاه هجویری می‌پردازد و در بخش پایانی تأملاتی بر نقدهای هجویری دارد.

پیروان طریقت نعمت‌اللهیه تمام اقطابشان را شیعه می‌دانند. یافعی (متوفای 768 ه.ق.) یکی از این اقطاب و استاد سید نعمت‌الله ولی است. از تفاوت‌های برجسته شیعیان و اهل ‌سنت، نگاه متفاوتشان به جانشینی پیامبر (ص) است. یافعی در کتبش، به‌ویژه مرآة ‌الجنان، دیدگاهش را درباره این دو موضوع آورده است. این پژوهش در پی آن است تا با بررسی دیدگاه‌های او درباره جانشینی پیامبر (ص) و سه جانشین نخست ایشان، به مذهب وی پی ببرد. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که یافعی یازده حدیث در فضائل خلیفه اول، شانزده حدیث در فضائل خلیفه دوم و دوازده حدیث در فضائل خلیفه سوم نقل کرده و درباره جانشینی رسول ‌خدا (ص) و حوادث مربوط به آن شبیه علمای اهل ‌سنت سکوت کرده، و فقط وقایعی را نقل کرده است که جانشینی خلیفه اول را اثبات می‌کند. بنابراین، با توجه به شواهد و قرائن، برخلاف ادعای نعمت‌اللهیه، وی مذهب اهل سنت دارد.

گرچه مفهوم «وجود» معلوم، و حقیقت آن واحد است، اما دیدگاه‌های متفاوتی درباره آن مطرح شده است. نگاه ابن‌عربی به مسئلهٔ وجود از جایگاه متفاوت و ویژه‌ای برخوردار است. وجودشناسی در مکتب ابن‌عربی با مسئلهٔ بنیادی دیگری تحت عنوان «وحدت شخصیه وجود» گره خورده، که بدون فهم آن، دست‌یابی به نظام هستی‌شناسانهٔ این عارف بزرگ دشوار می‌شود. لذا کوشیده‌ایم با تکیه بر دو کتاب مهم ابن‌عربی، فتوحات و فصوص، مستقیماً نظر او را دربارهٔ وجود جویا شویم. از نظر ابن‌عربی، در عالم یک وجود واحد موجود است و آن حق متعال است و باقی موجودات، به یک تعبیر تجلیات و ظهورات و به تعبیری دیگر، اسما و صفات خدا هستند.

پژوهش پیش رو، با تبیین براهین فخر رازی بر اثبات واجب و بررسی نگرش حکمت صدرایی از این براهین، به مهم‌ترین اصول فکری این متفکران، که در مسئلهٔ اثبات واجب بازتاب‌هایی دارد، می‌پردازد. بررسی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد مهم‌ترین اصول فکری فخر رازی: اصل علّیت، حدوث عالم و دلیل نیازمندی ممکن است. وی با رویکرد عقل‌گرایی، مسئلهٔ اثبات واجب را امری نظری و استدلالی دانسته و با مطالعهٔ موجودات عالم در دو محور ذات و صفات و ویژگی‌های آن‌ها (حدوث و امکان)، بحث را با چهار استدلال امکان ذوات و صفات و حدوث ذوات و صفات، پیگیری می‌کند. حد وسط براهین امکانی، امکان ماهوی است. هم‌چنین با توجه به اصل حدوث عالم و نیازمندی حادث به محدِث، استدلال حدوث را تقریر می‌کند. وی علاوه بر براهین یقینی، از براهین غیر یقینی ازجمله اجماع عام، تجربه دینی و احتیاط عقلی نیز بهره می‌جوید. مهم‌ترین اختلاف نگرش فخر رازی و حکمت صدرایی در اصول خداشناسی، که بازتاب‌های مهمی در براهین اثبات واجب دارد، مسئله حدوث و قدم عالم، دلیل نیازمندی ممکن، معنای امکان وجودی است. در نگرش حکمت صدرایی حدوث و امکان ماهوی، نمی‌توانند دلیل نیازمندی ممکن باشند؛ ازاین‌رو، برهان حدوث متکلمان با دو اشکال روبه‌روست: 1. دلیل نیازمندی، حدوث است 2. ناتوان از اثبات نیازمندی ذات اجسام است. اما صدراییان با ره‌یافت‌های حکمت صدرایی، برای جبران نقدهای این برهان، با تغییر معنای حدوث از زمانی به ذاتی، دلیل نیازمندی را امکان فقری می‌دانند، همچنین با ضمیمه اصل حرکت جوهری، دایره نیاز را از محدوده صفات به ذات تسری می‌دهند. حکمت صدرایی دلیل نیازمندی ممکن را، فقر ذاتی و وجود ربطی می‌داند. ازاین‌رو، برهان امکان را به‌گونه‌ای تقریر می‌کند که بی‌نیاز از مقدمات فلسفی محض، به اثبات واجب تعالی پایان یابد.

طریقت رفاعیه، یکی از قدیم‌ترین سلسله‌های تصوف است که در عراق شکل‌گرفته است. سید احمد رفاعی(512-578 ه.ق) موسس این طریقت، صوفی و فقیهی بود که در جنوب عراق می‌زیست. وی تمام عمر خود را در زادگاهش بطائح گذراند. پیروان و شاگردان وی طریقت وی را در جهان اسلام گسترش دادند؛ تا جایی که طریقت رفاعیه تا قرن 8 و 9 هجری، گسترده‌ترین سلسله‌ی تصوف جهان اسلام بود که تا مصر، فلسطین، سوریه، ایران، هند، آناتولی و حتی خاور دور گسترش‌یافته بود. این طریقت به دست فرستاده‌ی سید احمد رفاعی، ابوالفتح واسطی(م 580 ه.ق) وارد مصر شده و در طول سال‌ها گسترش یافت و در حال حاضر از مهم‌ترین طریقت‌های صوفیه‌ی مصر است.در طریقت رفاعیه، معیار اصلی سنجش حق و باطل قرآن و سنت نبوی است. پیروان این طریقت در هر مرحله از سلوک، باید عامل به شریعت باشند و تخطی از شریعت در هیچ شرایطی پذیرفته‌شده نیست. تعبد به شریعت در این طریقت تا جایی مهم است که عقایدی مانند وحدت وجود و شطحیات عرفا که ممکن است در تعارض با ظاهر شریعت باشند، مردود هستند. رفاعیه و مذهب تشیع، ازلحاظ اعتقادی، قرابت‌های بسیاری با یکدیگر دارند که مهم‌ترین آنها محبت اهل‌بیت(علیهم‌السلام)، اندیشه‌ی ولایت و اعتقاد به مهدویت است.شیخ فعلی رفاعیه در مصر شیخ طارق یاسین الرفاعی است که از سال 2008 میلادی شیخ طریقت رفاعیه شد. وی که در عرصه‌های سیاسی-اجتماعی فعال است، بعد از سقوط دولت حسنی‌مبارک به‌خلاف دیگر مشایخ تصوف مصر، از محمدمرسی حمایت کرد؛ اما بعدها به منتقدین وی پیوست و در حال حاضر از طرفداران ژنرال سیسی است. طارق الرفاعی ازلحاظ دیپلماتیک خواستار ارتباط بیشتر مصر با ایران است.

چکیده ندارد.