جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يکي از کارکردهاي تفکر تأويلي بازگرداندن معارف ديني به وجوه حکمي آن است. محور بحث اين مقاله آن است که منازل آخرت در آموزه‌هاي ديني داراي تأويل انفسي است و گاهی اين تأويل‌ها تحليل شده است. در حقيقت تأويل گزاره‌هاي ديني اخروي همان تجليات مسانخ وارد بر نفس و نيز ملکات نفس در حيات آخرتي است. نفس انسان داراي مراتب گوناگونی است که در هر مرتبه شهودي از خود دارد و منازل آخرت همان شهود نفس از مکتسبات خود در دار دنياست. در حرکت استکمالي نفس، به‌تدريج، از پرده‌ها و حجاب‌هاي نفس در شناخت خویش کاسته مي‌شود و بر خودآگاهي‌اش افزوده مي‌گردد. اين خودآگاهي در هر مرتبه تجلياتي را بر او ظاهر مي‌سازد که حاصل اعمال او در دنياست. اين مقاله درصدد تأويل منازل آخرت بر مراتب نفس است. از نتايج اين پژوهش اثبات آن است که معاد ـ درواقع ـ بازگشت به دروني‌ترين لايه خود است که آثاري بيروني دارد. نيز غايت حرکت نفس شهود عين‌الربط بودن خود و فنا در علت هستي‌بخش (خداوند) است. همچنين نفس مظهري براي اسماء جمال يا جلال الهي است. این مقاله به شیوه توصیفی ـ تحلیلی براساس انطباق اصول عقلی و اخبار وحی با علم‌النفس صدرالمتألهين نگاشته شده است.

تأویل به معنی نگاه عمیق­تر به عالم است که می­تواند قاعده­مند شود. این قاعده­مندی تأویل را می­توان در دسته­های مختلف تقسیم­بندی کرد مانند قواعد هستی­شناسی، انسان­شناسی، معرفت­شناسی و ... در این مقاله قواعد تأویل از نظر انسان­شناسی استنباط شده است. روش تحقیق توصیفی - تحلیلی بوده و ده قاعده استخراج شده است. ساحت تأویلی انسان، رابطه تأویل و هبوط، نقش کامل شدن انسان در شناخت حقیقت، حرکت وجودی انسان در تأویل، ارجاع دنیا به آخرت، انسان مثالی از عالم و ارجاع علم به وجود برخی از اصول تأویلی انسان­شناختی در این مقاله است. از اهداف این پژوهش تأثیر انسان­شناسی صدرا بر تأویلات او و نشان‌دادن مبانی و قواعد تأویل­های او در بُعد انسان­شناسانه است که در مواردی همراه تأویل­های صدرا از قرآن آمده است.

وجودشناسی به‌ویژه نظریه وجودشناختی زبان و معنا از نظر صدرالمتألهين بر منطق تأویل او مؤثر است و در مواردی مصحح آن به‌شمار مي‌رود. در منظر صدرا، همه چیز و حتی زبان و حروف، دارای حقایق برتر و ملکوتی هستند و زبان، در حقیقت والای خود، امری عيني و نحوه‌ای از وجود است. این ارتباط تا آنجایی است که وجودشناسی و معرفت‌شناسی به هم پیوند می‌خورند و عالم هستی نیز، از منظری عین کلام تلقی مي‌شود. صدرالمتألهين از طرفی به زبان نگاه وجودی دارد و از طرفی عالم را متناظر با کلام و زبان مي‌داند. انسان با تفسیر و بیان معنای عالم، آن را توسعه و تفصیل می‌دهد، و معانی تأویلی را کشف می‌کند. معنی در فلسفه صدرا، در عین آن که امری مشترک است و قابلیت همگانی شدن دارد، دارای لایه‌های مختلفی است که همه به یک حقیقت متعالی می‌رسند. فهم از معنی نیز دارای مراتب است و عمیق‌ترین مرتبه فهم، فهم حضوری است. در معنی و فهم، مراتب مادون اشارات و معداتی برای مراتب مافوق که همان تأویلند، محسوب می‌شوند. در این مقاله اصول معناشناختی تأویل در حکمت صدرا ، با روش توصیفی ـ تحلیلی استنتاج شده و هدف آن نشان دادن منطق تأویل های صدرا، از بعد زبانی است.

برخي از شارحان متأخر حکمت متعاليه، به‌تازگي مباحثي را درباره نفي خلود عذاب براساس نفي تشکيک در ماهيت مطرح کرده‌اند. هدف مقاله پيش رو، بررسي فلسفي اين ادعاست که با روش توصيفي ـ تحليلي و با نگاه مسئله‌محور، نخست به تحليل مفهومي و دلايل مسئله تشکيک در ماهيت که مبناي بحث است، خواهد پرداخت و پس از دستيابي به نتيجه، امکان همبستگي ميان مسئله تشکيک در ماهيت و خلود عذاب مورد بررسي و تبيين قرار خواهد گرفت. همچنين پرسش‌هاي ديگري که از نظر عقلي ممکن است به آموزه کلامي «خلود عذاب» خدشه وارد کند، طرح و به آنها پاسخ درخور داده خواهد شد.

بحث کلام الهي، پيشينه‌اي به بلنداي تاريخ اديان و بشريت دارد. در اسلام نيز متکلمان، کلام حق را به‌عنوان يکي از صفات او واکاوي کرده‌اند. اما اين بررسي در نظام فلسفي ملاصدرا، عميق‌تر شده و صبغۀ وجودي يافته است. ملاصدرا، از سويي، نگاهي معرفت‌شناسانه به هستي دارد و از سوي ديگر، نگاهي هستي‌شناسانه به معارف الهي دارد. به سخن ديگر، او ميان هستي و هدايت‌هاي الهي جدايي نمي‌بيند. از ديدگاه صدرا عالم و مراتب آن، سراسر دلالت و آيه و به‌مثابه الفاظ انباشته از معنا هستند. اين مقاله، ضمن تبيين حقيقت کلام الهي و کيفيت ادراک آن، به جوانب مختلف مسئله پرداخته و اقسام کلام الهي را از ديدگاه حکمت متعاليه بررسي مي‌کند و حقيقت وجودي قرآن را به‌عنوان وجهه‌اي از کلام الهي در عالم دنيا مورد واکاوي قرار مي‌دهد. همچنين بررسي رابطة کلام الهي و نحوة وجودي انسان و ارتقاي وجودي او نيز از مباحث پيش‌رو در اين نوشتار است.

در فلسفه مشائيان و ابن‌سينا، نفس داراي قواي ظاهري و باطني است. يکي از قواي باطني نفس، قوه خيال است. ابن‌سينا افزون‌بر اثبات قوه خيال، در کتاب‌هاي گوناگون خود، دلايلي بر مادي بودن اين قوه و ادراکات جزئي اقامه کرده است. در اين مقاله، نخست چيستي قوه خيال و نقش آن در به‌دست‌آوردن معرفت بيان شد. سپس، ادله ابن‌سينا در اثبات قوه خيال بررسي شده و نيز دلايل او در مادي بودن قوه خيال، براساس مباني صدرايي، به نقد کشيده شد. همچنين برخي پيامدهاي مادي دانستن قوه خيال به‌طور اجمال بررسي شده است. سرانجام تبييني درست از ديدگاه ابن‌سينا، درباره مادي بودن خيال ارائه شده است.

تأویل، صورت عمیقی از تفکر است که از راه قابلیت­های ادراکی انسان در پی کشف نانوشته­های متن است. گاهی تأویل­های عرفا و حکیمان مورد نقد واقع شده و آن­ها را تفسیر به رأی و تحریف معنوی قرآن و یا تأویل­هایی ذوقی و بدون منطق عقلانی شمرده­اند. هدف این مقاله بررسی این انگاره است و برای بررسی آن در پی استنباط منطقی از تأویل متن و استخراج برخی قواعد تأویلی با تکیه بر آراء صدرالمتألهین است..روش تحقیق، توصیف و تحلیل و استنباط قواعد با محوریت تأثیر مبانی شناخت(شناخت قرآن، هستی و انسان) بر تأویل است. بر مبنای قرآن شناختی دو قاعده صحت استناد به همه لوازم کلام خداوند و نیز نظریه روح معنی و بر مبنای هستی شناختی و تطابق عوالم هستی و حجیت قالب وحی (علاوه بر محتوای آن)، قاعده تغییر زمینه متن و بازسازی الفاظ در زمینه متناظر وبر مبنای اصالت وجود و اعتباریت ماهیت، و نیز مراتب وجود،قاعده توجه به اعتبارات عالم عقل و بر مبنای معرفت شناختی قوای ادراکی انسان، لزوم ضابطه مندی تأویل، از جمله قواعدی است که منطق تأویل را در فهم آموزه­های دینی شکل می­دهد. توجه به این قواعد می­تواند تا حد زیادی، اتهام تفسیر به رأی و ذوقی دانستن و بی اعتنایی علمی به تأویل­ها را برطرف کند و به فهم عمیق­تر آموزه­های دینی یاری رساند.

تأويل مرتبه ناپيداي تفسير و مربوط به باطن امور است. اصولاً تلقي از تأويل متن، متأثر از هستي‌شناسي است. توجه به وجود و مراتب آن و نسبت ميان انسان، قرآن و هستي در رويکرد به تأويل مؤثر است. در مقاله پيش‌رو، مباني هستي‌شناختي و زبان‌شناختي تأويل قرآن واکاوي شده است. از مباني هستي‌شناختي تأويل طولي، مراتب عالم و نسبت ظاهر و باطن و تناظر انسان، قرآن و هستي و نيز توجه به عالم خيال را که در انسان به خيال متصل و در عالم به خيال منفصل از آن ياد مي‌شود، مي‌توان نام برد. در مباني زبان‌شناختي، مؤلف‌محور بودن (فهم مراد و نيت متکلم)، از راه فهم کلام و امکان گسترش زبان عرفي و روح معنا و نيز لايه‌هاي طولي حقيقت قرآن قابل طرح است. در پايان، نمونه‌اي از آيات تأويلي ملاصدرا بيان شده و اينکه در چه مجموعه‌اي از عناوين تأويل قرار مي‌گيرد، به‌طور گذرا مطرح شده است. اين مقاله بر آن است مباني تأويلات را با تکيه بر آراي ملاصدرا ارائه دهد تا راه براي درک تأويل در مسلک وي هموارتر گردد.

نظریة امامت در گرایشات و فرق و نحل گوناگون اسلام دارای رویکردهای مختلفی است. در این مقاله ضمن بیان آراء مختلف امامت، به ‌تبیین مبانی هستی‌شناختی حکمت متعالیه و نیز عرفان اسلامی در نظریة امامت از دیدگاه مختار پرداخته‌ایم. روش پژوهش، توصیفی همراه با تحلیل محتوا در بخش مبانی فلسفی است. هدف آن بیان همسویی ایدئولوژی و جهان‌بینی در نظریة مختار در مسئلة امامت شیعی است. این همسویی، بیانگر معقولیت و عقبة عقلی ـ شهودی نظریة امامت در قول مشهور متکلمان شیعه معاصر می‌باشد که بر قوت نظری آن می‌افزاید. از مبانی اثبات‌شدة فلسفه صدرایی و نیز مبانی عرفان نظری در اثبات نظریاتی همچون جعل الهی بودن امامت، خلافت الهی، وساطت فیض و علم و عصمت امام، بهره برده شده ‌است. همچنین از این مقاله، رویکرد انتقادی به ادعای نظریة «علمای ابرار» که مقام امامت را در حدّ عالمان پرهیزگار تنزل داده‌اند، روشن می‌شود امام‌شناسی منطبق بر مبانی تکوینی وعینی از نتایج این تحقیق است.

الفاظ قرآن که آخرین صور نازلة حقایق آن هستند، دارای قواعد زبان‌شناختی و وجودشناختی خاص خود می‌باشند. میان الفاظ، معانی و حقایق قرآن ارتباط وجود دارد، و وجود انسان، هستی و قرآن با یکدیگر تناسب دارند. با دریافت این تناسب فلسفة تأویل و نیز روش تفسیری صدرالمتألهين روشن‌تر می‌شود و نیز افق‌هايی از روش استفاده از قرآن گشوده می‌شود. هدف پژوهش تبیین جایگاه لفظ، معنی و حقیقت در قرآن از نظر صدرالمتألهین است، و روش آن، توصیفی همراه با تحلیل در مباحث وجودی است. از مهم‌ترین یافته‌های پژوهش توجه به‌ تمایز ماهوی قرآن از سایر متون (اعم از وحیانی و بشری) است؛ چراکه قرآن متنی نازل‌یافته از حقیقت و رقیقة آن حقیقت و متناظر با وجود انسان کامل و هستی است. لذا لفظ، معنی (مفهوم) و حقیقت آن، سه مرتبة وجودی مرتبط باهم و هماهنگ با کل هستی است. با تلفیق اجزای این نگاشته به ‌چگونگی راه یافتن به ‌منطق تأویلی قرآن از خلال آثار صدرالمتألهين اشاره شده است.