جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معرفت دارای سه ویژگی صادق، موجه و باورپذیر است. حصول این ویژگی‌ها به منابع پشتیبانی‌کننده وابسته است؛ مثلاً در عرفانْ قلب و شهود، از مکاشفات عرفانی پشتیبانی، و آن را برای کاشف و مدرِک باورپذیر می‌کند. به نظر می‌رسد انحصار پشتیبانی معرفت‌های حاصل از مکاشفات عرفانی به دو منبع قلب و شهود وابسته است که اهل مکاشفه را بهره‌مند می‌کند، در حالی ‌که عرفان اسلامی، ظرفیت‌هایی دارد که می‌توان تربیت عرفانی را برای تمام اقشار از آن استخراج کرد. تنوع مخاطبان تربیت عرفانی با استعداد و توانایی‌های متفاوت، نیازمند تعدد منابع برای پشتیبانی از گزاره‌های تربیت است؛ این گزاره‌ها همان زیرساخت‌های بنیادینی است که تحت عنوان «مبانی تربیت عرفان» از وجودشناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسی عرفان نظری استخراج می‌شود. این مقاله ضمن معرفی اجمالی تربیت عرفانی و تأکید بر قلب و شهود، عقل، وحی، ادراک حسی، حافظه و درون‌نگری را برای پشتیبانی از گزاره‌های تربیت عرفانی پیشنهاد می‌دهد. معرفت‌شناسی در تربیت عرفانی، فارغ از تعاریف مختلف از حیثیت هستی‌شناختی و حیثیت حکایتگری است و در نتیجه معرفت را ممکن و دارای ارکان و ارزش می‌داند.

مطالعۀ اسلام به‌ویژه از منظر عرفانی، نمایانگر این حقیقت است که تاریخ همانند پدیده‌‌های جهان، هدفمند به‌سمت جامعۀ جهانی توحیدی در رجوع به حق تکامل می‌یابد. سیر آن از جنبۀ خلقی (اختیار انسان‌‌ها) دچار فرازونشیب و از جنبۀ حقی پیوسته رو به کمال است. در این پژوهش چگونگی این تحول از نگاه ابن‌عربی به شیوۀ توصیفی‌تحلیلی بررسی شده است. از دیدگاه او، تجلی ذات حق از وراء حجاب اسما است، خلقت با نظام آسمائی شکل گرفته و جامعه نیز تابع این نظام است. به‌دلیل تفاوت اسما در کلیت و جزئیت، مظاهرشان نیز متفاوت است. جامعه نیز در تکامل خویش به‌سوی کلی‌ترین اسما سیر می‌کند و سیردهندۀ اصلی آن از جنبۀ یلی‌الحقی، انبیا هستند. تشکیل مدینۀ فاضله از نگاه ابن‌عربی در صلاحیت انبیا و اوصیاء آن‌هاست. مهم‌ترین ادوار تاریخ با انبیاء اولوالعزم شکل می‌گیرد و هر نبی به‌دلیل تفاوت رتبه، جامعه را تا مظهریت اسم خود ارتقا می‌بخشد. پیامبر خاتم(ص) مظهر اسم جامع الله بوده است، با ختم نبوت دوران ولایت (ظهور اسرار باطنی دین) آغاز و به‌تدریج به خاتم ولایت و جامعۀ آرمانی منتهی می‌شود.

طریقت شاذلیه، عنوان یکی از طریقت‌های صوفیانه‌ای است که ابوالحسن شاذلی (593-655 ه.ق.) آن را بنا نهاد. ابوالحسن با تأسیس طریقت خود در پی ایجاد تحولی اساسی در تصوف زمان خود برآمد. او به روش و منطق سلوک صوفیانی که در دوران معاصرش می‌زیستند منتقد بود. مسائلی همچون ریاضت، کرامت‌گرایی، سماع، دیانت و شریعت در سلوک، شغل و پوشش صوفیان، بیشترین سهم را در این نقدها داشت. وی با مطرح‌کردن طریقی نو در سلوک، که آن را «طریق شکر» نامید، به اصلاح این امور اقدام کرد. پس از ابوالحسن شاذلی، ابوالعباس مرسی، خلیفه و شاگرد تراز اولش، ابن‌عطاءالله سکندری، ابن‌عجیبه و نیز احمد الزروق بیشترین نقش را در انتشار شاذلیه بر عهده داشتند. امروزه نیز این طریقت توانسته است میلیون‌ها مسلمان را به خود جذب کند و از نشاط خوبی برخوردار است. تحقیق پیش رو با مطالعه در آثار و اندیشه‌های سلوکی ابوالحسن شاذلی باورهای سلوکی وی را تحلیل کرده و اصول و مبانی عرفانی‌اش را کاویده است. بنابراین، محبت الله، خلوت‌گزینی در سلوک، ضرورت شیخ و استاد، ذکر و ولایت را باید از اصول پنج‌گانه سلوک در طریقت شاذلیه دانست.

در حکمت متعالیه برخلاف فلسفه ‌‌مشّاء، معارف فلسفی و عرفانی به هم وابسته‌‌اند. اما علامه طباطبایی با بازگشت به روش مشّائی، از معارف عرفانی در فلسفه‌‌اش استفاده نکرد. این جستار با روش توصیفی ـ تحلیلیِ آراء استاد جوادی آملی، علل این تغییر در مشی علامه را بررسی می‌‌کند و در نهایت روشن می‌‌شود که اولاً معرفت شهودی مادامی که در نفس مکاشِف به‌صورت علم حضوری است، دارای مفهوم نیست و در نتیجه قابلیت استفاده در تعاریف و استدلالات فلسفی را ندارد. ثانیاً معرفت شهودی، یقینی روان‌شناختی است که ضابطه ‌‌منطقی برای اثبات داده‌‌های آن وجود ندارد. بنابراین در فلسفه ‌‌برهان‌‌محور کارآیی ندارد. ثالثاً اگر مکاشِف، آن معارف را در قالب قضیه بیان کند، به دلیل امکان خطا یا شخصی بودن یقینِ حاصل از آن، برای کاربرد در فلسفه باید با برهان اثبات شود تا به یقین واقعی تبدیل شود. اما دراین‌صورت، به‌خاطر تبدیل شدن به معرفت فلسفی حجت است نه به‌خاطر اینکه معرفت شهودی است.

از مسائل مهم و جنجال‌برانگیز هستی‌شناسی که همواره محل مناقشه و بحث میان متکلمان، فلاسفه و عرفا و حتی پژوهشگران علوم تجربی بوده، مسئله «حیات، شعور، عشق و تسبیح در تمام مراتب وجود» است که تأثیر عمیق و گسترده‌ای در اندیشه و رفتار آدمی دارد. در این پژوهش که به شیوه توصیفی‌تحلیلی و بر مبنای معارف و آموزه‌های قرآن، احادیث، ادعیه و نیز ادله عقلی، برهانی و عرفانی اسلامی انجام شده، نشان می‌دهیم همه هستی و مراتب آن از جمله مرتبه ناسوتی به‌ قدر استعداد و تعین وجودی خود از حیات، علم و اراده برخوردار بوده و علاوه بر اینکه به زبان استعداد و حال، تسبیح‌گوی خدا هستند، به ‌صورت قال (نطق) نیز تسبیح و تحمید حقیقی حق‌تعالی را می‌کنند که این نکته، مسئله اصلی این مقاله است. محدوده بررسیِ تسبیح موجودات، فقط موجودات غیرذی‌شعور، یعنی جمادات، نباتات و حیوانات است که در ظاهر این‌گونه به نظر می‌رسد که این سه دسته از موجودات، فاقد علم و ادراک‌اند و تسبیح قولی برای آنان ممکن نیست. رأی برگزیده در این پژوهش به ارادی، آگاهانه و زبانی‌بودن تسبیح این موجودات (البته به زبان خاص هر موجود) اعتقاد دارد و فهم و نطق که در آیات قرآن و روایات به آن اشاره شده، دلیل بر این مطلب گرفته می‌شود.

عارفان، راه‌ها و مراتب سلوک و قرب به حق‌تعالی را در قالب سه دسته کلی سامان داده‌اند: سلوک زاهدانه‌ - عابدانه، سلوک عاشقانه - عالمانه و سلوک عارفانه - عاشقانه. پیروان مکتب ابن‌عربی از منظری دیگر، سیر و سلوک را به دو گونه تقسیم کرده‌اند: الف. سیر غیرمستقیم از طریق سلسلة مراتب؛ ب. سیر مستقیم از طریق وجه خاصّ. سید حیدر آملی، به ‌عنوان یکی از پیروان و شارحان مکتب عرفانی ابن‌عربی که رویکردی شیعی در باورهایش دارد، بر آن است که از میان طرق مذکور، «سلوک مبتنی بر جذبات الاهیه» که به عبارتی همان سیر و سلوک محبوبی است، راحت‌ترین و نزدیک‌ترین مسیر به سوی حق است. او در تصویر مقامات و منازل عرفانی از ادبیات عرفانی مکتب ابن‌عربی مدد جسته است. به باور او، این سیر و سلوک و مراتبش از دیدگاه او با مراتب کشف صوری و معنوی ارتباط دارد. این سیر سرانجام به مقام «او ادنی» و کشف معنوی در مقام «اخفی» که خارج از وصف است منتهی می‌شود. بررسی طریق سلوکی سید حیدر آملی علاوه بر آنکه می‌تواند تقریر دقیق‌تری از سلوک ابن‌عربی را پیش ‌روی ما قرار دهد، یکی از طرق سلوکی مؤید به نصوص و باورهای شیعی را به ما معرفی خواهد کرد. در این مقاله، داده‌ها بر اساس شیوه کتاب‌خانه‌ای جمع‌آوری شده و در مسیر تحلیل اطلاعات و داده‌ها از روش توصیفی‌تحلیلی بهره برده‌ایم.

با آنکه پیشینه استفاده از عهد عتیق در تفسیر آیات قرآن به صدر اسلام می‌رسد، نقل‌قول مستقیم از متن عبری آن در میان مسلمانان بسیار نادر است. شمس‌الدین دیلمی، تنها عارفی است که در تفسیر عرفانی تصدیق المعارف، در توضیح برخی از مراحل سلوک و جایگاه انسان در خلقت و اثبات حقانیت و برتری پیامبر اکرم (ص) به متن عبری و گاه عربی تورات استشهاد کرده است. استفاده او از متن تورات، هم باعث شده است دقیق‌تر به مسائل مطرح‌شده در قرآن توجه کند و هم نسبت به عرفای پیش از خود نگاه متفاوتی به موضوعات عرفانی و سلوکی داشته باشد؛ چنان‌که در جایی عدول از ظاهر به باطن را جایز ندانسته و در جایی دیگر در توضیح موضوع عرفانی رجال غیب دچار خطا شده است. در مقاله حاضر کوشیده‌ایم ضمن نقل عباراتی که دیلمی از تورات در تبیین بعضی از مسائل دینی و عرفانی آورده است، تلقی او از مسائل مذکور را با تلقی عرفای پیش از وی مقایسه کنیم.

قلب قرارگاهِ شهود و مرکز دریافت معارف باطنی بر مدار «طهارت» به شمار می‎رود. «قلب سلیم» فارغ از ماسوی‌الله و «قلب عَقول» درون‌گراییِ برون‌نگر بوده و در هندسه سلوک وحیانی از منزلت خاصی برخوردار است؛ به طوری که کاربست بنیادینی در کشف حقایق معرفتی و تولید دانش عرفانی دارد. اهمیت و ضرورت تبیین منزلت قلب آنجاست که در معارف حسینی معرفت قلبی نقش زیرساختی از مقام حدوث تا بقا در هندسه سلوک تا شهود ایفا می‏نماید. مسئله اصلی نوشتار حاضر این است که معرفت قلبی بر پایه مأثورات و برخی مکاشفات حسینی از چه منزلتی در هندسه سلوک برخوردار است؟ برای دست‌یابی به پاسخ از روش نقلی- عقلی استفاده شد و دستاورد نهایی این است که معرفت قلبی به صورت دوسویه و ذومراتب در مقام تحقیق و تحقق سلوک دارای منزلت بنیادی است و شهود در حالت خواب و بیداری ممکن و معرفت‌زاست.

تأویل از قدیم مورد توجه دانشمندان ادیان گوناگون بوده که تا کنون نیز ادامه یافته و گستره آن در علوم مختلف نیز افزایش یافته است. دانشمندان مسلمان به دلیل به کارگیری این واژه در قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام، از همان قرون نخستین برای موضوع تأویل جهت فهم معارف قرآن و روایات اهمیت بسیاری قائل شدند . موضوع تأویل از ابتدا امری دشوار و باطنی بر شمرده شده و در روایات اهل بیت علیهم السلام نیز بر آن تاکید شده است به گونه ای که صاحبان تأویل از جایگاه خاصی نزد ایشان برخوردار بوده اند. در صورت نداشتن ضوابط و قواعد درست تأویل ، در فهم متون دینی دچار کج روی شده و آسیب فراوانی وارد حوزه دین می شود. عارفان حقیقی که همیشه از سرچشمه زلال معارف برخوردار بوده اند نیز در این حوزه با به کارگیری شیوه اهل بیت مخصوصا صادقین علیهما السلام در صدد تعریف و روشمندسازی تأویل بر آمده اند. پژوهش پیش رو به روش توصیفی - تحلیلی درصدد بیان ماهیت تأویل و گونه های موجود و ضوابط آن، همچنین بررسی نسبت تأویل عرفانی با تأویل در روایات است. تأویل در اصطلاح حقیقتی است واقعی که بیانات قرآنی اعم از حکم و موعظه و حکمت به آن مستند می شود. چنین حقیقتی که در باطن تمام آیات قرآن اعم از محکم و متشابه وجود دارد از قبیل مفاهیم مورد دلالت الفاظ نیست بلکه امور خارجی بلند مرتبه ای است که شبکه الفاظ نمی تواند آن ها را فراگیرد. با بررسی دقیق روایات به نظر می رسد محدوده تأویل شامل کلیه آیات می شود و اختصاص به آیات متشابه ندارد.ضابطه تأویل گر در روایات رسوخ در علم است. ضوابط و شرایط تأویل صحیح در روایات عبارتند از: موافقت با عقل، عدم مخالفت با قرآن، عدم مخالفت با سیره و سخن پیامبر گرامی اسلام و اهل بیت علیهم السلام، تأویل در جای درست، تأویل از روی علم جامع و عدم تأویل به رای و از روی هوی

جایگاه«معاد» و«قیامت» در عرفان اسلامی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. قیامت خیزش تمام مخلوقات، به ویژه انسان، به سوی خداوند است. این خیزش، از نگاه عرفانی به چند گونه تحقق می‌یابد که عبارتند از: «قیامت آن‌به‌آن» و تجربه مرگ و حیات در هر لحظه‌ از زندگی دنیایی، «قیامت صغرای آفاقی» یا مرگ طبیعی برای عموم مردم، «قیامت صغرای انفسی» در همین دنیا برای سالک در راه و غیر کملین، «قیامت کبرای آفاقی» در جهان آخرت برای عموم انسان‌ها و «قیامت کبرای انفسی» در همین دنیا برای عارفان واصل. با توجه به ضرورت سلوک و اثر آن در ظهور انواع«قیامت» در روایات اسلامی، تحقیق حاضر به بررسی معادشناسی عرفانی در مأثورات حضرت علی پرداخته است. روش تحقیق در این رساله روش توصیفی-تحلیلی است که با مراجعه به تعالیم آن حضرت به تحقق انواع قیامت در باطن آدمیان صحه می‌نهد. یافته‌ها نشان می‌دهد که «مُخلَصین» شامل نبی اکرم و آل طاهرینش با کمال انقطاع خویشتن، به شهود اشراق وحدت شمس حقیقت بر جان خود و جهان نائل شده‌اند و با فنای ذات خویش، به خلافت و ولایت اتمّ دست یافته و بر عوالم وجود و مخلوقات، حقِ تصرف دارند. آنان فقر ذاتی خود و سایر مظاهر خلقی را به همان وجهه فقریشان شهود می‌نمایند و آخرت برای آنها در این دنیا با همه ساز و برگش به عینیت و حق الیقین مشهود است؛ غیر کملین نیز به نسبت درجه انقطاع از ماسوی الله، با اعراض از توجه به دنیا از نشئه‌ دنیایی مرده و در نشئه دیگر حیات می‌یابند و با این انتقال مرگی ارادی را تجربه می‌کنند که دروازه راهیابی به حقایق و کشف حجاب‌ و قیام بعضی مراتب قیامت است؛ مشاهده مراتبی از عالم غیب، انکشاف حجاب تن، نزدیک دیدن قیامت، ظهور ساحت عقل، شهود مراتبی از بهشت و دوزخ و... از ثمرات مرگ ارادی است.