جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از‌آنجا‌که آموزة تخلق به اخلاق‌الله در ميان علماي علم اخلاق و نيز عارفان مسلمان از جايگاه‌ ويژه‌اي برخوردار است، ضروري است تا در گامي پيشيني به تبيين و ارائة تصويري درست از اخلاق‌الله پرداخت. براي اين منظور، با تکيه بر مفهوم اخلاق و نگاه گزاره‌‌‌محور و با استناد به آيات و احاديث و برخي‌ آموزه‌هاي عرفاني به ‌شيوة استنادي، اصطيادي و استنباطي و با رويکرد نقلي، عقلي و عرفاني، به معرفي اخلاق‌الله پرداخته و با بررسي موضوع و محمول گزاره‌هاي اخلاقي ناظر به خدا، نظرية ارزش اخلاقي و اصل اخلاقي روشن گردد. با مدنظر قرار دادن آموزة «کمال جلا و استجلا» و همچنين قانون «ميل اصل به فرع» که خود برآمده از آموزة مبنايي وحدت شخصية وجود عرفاني است، به تبييني از نظرية ارزش اخلاقي در اخلاق‌الله تحت عنوان کمال‌محوري ـ که به وزان فضيلت‌محوري در اخلاق ناظر به انسان است ـ نائل شد. همچنين، با مبنا ساختن جامعيت و شمول اسم «الله» نسبت‌ به ديگر اسم‌هاي خداوند و رفتار ارتباطي اعتدال‌بخش از سوي اسم اعظم نسبت ‌به اسم‌هاي جزئي زيرمجموعة خود از رهگذر ويژگي دو اسم «الحَکَم العدل»، به ارائة نظريه ارزش اخلاقي‌ ديگري تحت عنوان حق‌محوري و نيز معرفي اصل اخلاقي برآمده از‌اين‌دو اسم پرداخته شد. نتيجه‌‌اي را که مي‌توان در ساية اين معرفي به‌مثابة گوشه‌اي از حقيقت اخلاق‌الله گرفت، مي‌توان در انعکاس اين خُلق در متخلقان، چه در بُعد اجتماعي و چه در ساحت فردي، جست‌وجو کرد؛ به‌طوري‌که مهم‌ترين رسالت انسان‌ کامل، رفع اختصام از مظاهر اسماي وجودي و تأدية‌ حقوق آنان در نهايي‌ترين مرحله‌ از قوس نزول خواهد بود.

از منظر عارفان مسلمان و برخي علماي علم اخلاق، قرب اختياري به خداوند ماهيتي جز تخلق به اخلاق‌الله ندارد. در اين تصوير، ابتدايي‌ترين پرسش‌ها اين خواهد بود که آيا اساساً مي‌توان خداوند را داراي اخلاق و متصف به صفات اخلاقي دانست؟ و آيا اساساً مي‌توان همان اخلاق حاکم بر مناسبات انساني را به خداوند نيز نسبت داد؟ اين پژوهش با رجوع به قواعد کلي متخّذ از نصوص ديني و با عنايت به تحليل‌هاي عرفاني صورت‌گرفته از آن و نيز بررسي تعاريف لغوي و اصطلاحي اخلاق در مناسبات انساني، به امکان‌سنجي ثبوت اخلاق براي خداوند پرداخته است که با مواجهه‌اي اجتهادي و رويکرد استنادي، اصطيادي و استنباطي با قواعد، آيات و احاديث ناظر به موضوع و نيز تعريف واژة اخلاق، به اين سؤال پاسخ داده است. با استناد به اصول هستي‌شناختي‌اي چون «ثبوت و تحقق اصل و منبع هر خير و کمالي در نزد خداوند»، خُلق نيکو در ميان آدميان، منبع و مستند وجودي‌اي جز اسماء‌الله نخواهد داشت. احاديث ناظر به اين موضوع که مستند ادعاي عارفان گشته، بر فرض ضعف سند، بر اساس همين قواعد کلي تأييد مي‌گردد. اين در حالي است که واژة «اخلاق»، به‌لحاظ لغوي و نيز به‌لحاظ اصطلاحي، متمکن از تحمل انتساب اخلاق به خداوند است؛ به‌شرط آنکه با نقب زدن به روح معنا در هر يک از قيود توضيحي تعاريف، ساحت خداوند را از محدوديت‌هاي متبادر به ذهن به‌دليل انصرافات حاصل از غلبة استعمال تعاريف در اخلاق حاکم بر مناسبات انساني، پيراسته کنيم.

انسان با داشتن دو بُعد جسمانی و روحانی، که برآمده از نحوة تکوین برزخی اوست، از احکام مترتب بر هریک از عوالم روحانی و عالم اجسام برخوردار است. ترکیبِ عناصر، یکی از احکام عالم اجسام است. وجود عنصر هیولانی در مزاج، بستر سیر انسان به سوی کمال را فراهم کرده است. به هر میزان اجزای تشکیل دهندة انسان از تعادل بیشتری برخوردار باشند، کمال وجودی او بیشتر است. انسان در میان موجودات، از اعتدال مزاج بیشتری برخوردار است. در میان افراد انسانی نیز انسان کامل دارای اعدل مزاج هاست. نحوة هستی او در مراحل تنزلات در قوس نزول، در این اعتدال مزاج تأثیر بسزا دارد؛ زیرا سیر او در عالم عناصر، تا تشکیل بدن عنصری، گرفتار تعویقات و توقفات نبوده به اصطلاح احدی السیر است. آنچه وجود اعتدال مزاج در انسان کامل را ضروری می سازد آن است که تعدد نفوس انسانی و خساست و شرافت نفسِ انسان متأثر از شرافت و دنائت هیکل و بدن عنصری اوست که با تأمینِ قابلیت در جانب قابل، موجب تعدد نفوس گردیده است. تشکیل مزاج عنصری انسان کامل برگرفته از نورانیت او در عوالم بالاست. اعتدال در نشئة عنصری، نمونه ای از اعتدال در عالم امر است؛ زیرا در صقع ربوبی نیز به مظهر حَکم عادل نیاز است تا با عدالت میان اعیان ثابته حکم نماید و صاحب این مظهر حَکم، حقیقت محمدیه است. همچنین لازمة جمعیت در انسان کامل آن است که آثار تمام حقایق را به صورت متعادل، بدون غلبة هیچ اثری نسبت به اثر یا آثار دیگر، بروز دهد. برای عنصری انسان کامل نیز مشمول چنین قاعده ای بوده، مزاج عنصری انسان کامل را در بالاترین نقطه از اعتدال قرار می دهد.