جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله حاضر به تاریخچه شکل‌گیری کتابخانه انستیتوی ادبیات جهانی در دهه 30 اختصاص یافته است. این کتابخانه در شهر مسکو و به مناسبت چهلمین سال فعالیت ادبی ماکسیم گورکی (۱۸۶۸ –۱۹۳۶) تشکیل شد و در ادامه نسخ خطی شرقی نیز به آن راه یافت. نویسنده در این نوشتار به شرح سرنوشت نسخ خطی نگهداری شده در این کتابخانه می پردازد و از کوچ نسخه به انستیتوی نسخ خطی شرقی آکادمی علوم روسیه (سنت پترزبورگ) و انستیتوی شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه (مسکو) و... پرده برمی دارد. این در حالی است که از سرنوشت بسیاری از نسخه‌های خطی شرقی (عربی، فارسی، ترکی) این کتابخانه اطلاعی در دست نیست.

این مقاله به تجزیه و تحلیل شکل‌گیری اسلام‌شناسی روسی در نیمه دوم سده 19 تا اوایل سده 20 اختصاص دارد. دانشکده زبان‌های شرقی دانشگاه سن پترزبورگ به سال 1855 افتتاح شد و شعبه ضداسلامی آکادمی دینی کازان در سال 1854 شروع به کار کرد و هر یک مکتبی در اسلام‌شناسی پایه‌گذاری کردند. از این دو مکتب معمولاً با تعابیر مکتب «آکادمیک» و «مسیونری کازان» یاد می‌شود. شخصیت‌های کلیدی مکتب آکادمیک الکساندر قاسِمُویچ کاظم‌بیگ (1802-1870)، ویکتور راماناویچ رُزِن (1894-1908) و واسیلی ولادیمیرویچ بارتولد (1869-1930) ایگناتی یولیانویچ کراچکُفسکی (1883-1951) هستند که مطالعاتشان از مذهب‌گرایی دور بود؛ زیرا آنان بررسی عینی اسلام و فرهنگ مسلمانان را دنبال می‌کردند. اگرچه مانند سایر نقاط اروپا، بسیاری از آنها برتری مسیحیت بر اسلام را در نظر داشتند. در مقابل، مکتب مسیونری کازان قرار داشت که آثار ضداسلامی منتشر می‌کرد. میخاییل الکساندرویچ ماشاناف (1852-1924) و یئوفیمی الکساندرویچ مألف (1835- 1918) از نمایندگان این مکتب‌اند. برخی از نمایندگان این مکتب به‌تدریج جدال‌های مستقیم ضداسلامی را کنار گذاشتند.

پرسش و تکاپو در مورد تاریخ وقوع اشراط ساعت از آن جمله ظهور مهدی و نزول عیسی از همان آغاز طرح ایده‌های آخرالزمانی در میان مسلمان وجود داشته است. در این میان برخی از دانشمندان دینی با گرایش‌های مختلف فکری در صدد تعیین تاریخ وقوع این حوادث برآمدند. در مقاله حاضر نحوه مواجهه و رویکرد انتقادی احمد افندی حیاتی (دانشمند اهل‌سنت دوره امپراتوری عثمانی) با تکیه بر رساله کوتاه وی به نام تهافت مستخرجه با استخراج‌کنندگان تاریخ وقوع اشراط ساعت به ویژه ظهور مهدی تبیین شده است. این رساله به زبان عربی نگاشته شده و سپس به درخواست برخی از رجال حکومتی برای انتفاع عموم، توسط نویسنده اصل، به زبان ترکی عثمانی ترجمه شده. بازخوانی و بررسی محتوای رساله براساس نسخه خطی شماره «1701» محفوظ در موزه توپقاپی سرای استانبول صورت گرفته است. حیاتی در رساله خود از شخصی به نام «عثمان افندی» نام می‌برد که سال 1213ق را به عنوان سال ظهور مهدی پیشگویی کرده بود. حیاتی در این رساله به نقد مستندات و روش‌های استخراج‌کنندگان پرداخته و معتقد است که مقولاتی هم‌چون زمان وقوع اشراط ساعت و ظهور مهدی را نمی‌توان با روش‌هایی چون جفر، زیج و زایچه پیشگویی کرد. پیامبر اسلام نیز از زمان وقوع این حوادث بی‌اطلاع بوده و کشف و شهود عرفا نیز در این زمینه اعتباری ندارد و اگر احادیثی هم در باب تعیین زمان وقوع اشراط ساعت وارد شده یا خبر واحد است که ارزش استناد ندارد و یا در نهایت با نص صریح قرآن و سنّت در تعارض است و باید کنار نهاده شود. در حقیقت از این‌جاست که حیاتی به نظریه «وقت‌ناپذیری زمان وقوع اشراط ساعت و ظهور مهدی» می‌رسد.

ردیه های دانشمندان شیعه بر دو کتاب مسائل جارالله و الوشیعه موسی جارلله بر دو دسته تقسیم می شود. دسته ای مربوط به یک مورد از موارد مطرح شده در دو کتاب مذکور است. دسته ای دیگر از ردیه ها عهده دار پاسخ به بیش از یک موضوع یا بیشتر موضوعات مطرح شده در مسائل جارلله و الوشیعه است. نویسنده در نوشتار حاضر می کوشد گزارشی از محتوای برخی از این ردیه ها را ارائه نماید. وی در راستای این هدف، نخست برخی از آگاهی های بدست آمده درباره موسی جارلله و نیز توجه او به شیعه و باورهای آنان تا قبل از نگارش نقد بر شیعه مرور می کند. در ادامه، به معرفی مسائل جارلله و الوشیعه پرداخته و چاپ های مختلف الوشیعه را برمی شمارد. در انتها، ردیه های دانشمندان شیعه بر مسائل جارالله و الوشیعه را معرفی می کند.