جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در سراسر اندیشه­های کلامی خواجه نصیر الدین طوسی، فیلسوف و متکلم امامیه، تأثیر حکمت سینوی مشهود است. او روش فلسفی را با تأسی از همان حکمت در کلام امامیه معمول و متداول کرد. این روش امروزه همچنان مورد استفاده متکلمان شیعی بعد از او قرار گرفته است. در این مقاله میزان اثرپذیری محقق طوسی از ابن سینا در دو مسألۀ «براهین اثبات وجود خداوند و یگانگی او» و «هستی شناسی» بررسی و تحلیل شده است. این مقاله دو بخش عمده دارد؛ بخش نخست به موارد اثرپذیری کلام خواجه از حکمت سینوی و بخش دوم، به موارد استقلال دیدگاه او از شیخ الرئیس در دو مسألة یاد شده، با استفاده از مهم­ترین آثار کلامی و فلسفی ایشان، اختصاص یافته است. این پژوهش مؤید آن است که محقق طوسی، ضمن پایبندی به عقلانیت محض در ارائه عقاید امامیه، در تدوین و ساختار آثار کلامی خود نیز روش فلسفی ابن سینا را به­کار گرفته و از برخی براهین او در مبحث «اثبات وجود خداوند و یگانگی او» و بخشی از «مبانی هستی شناختی» دیدگاه وی سود برده است. این در حالی است که از به­کارگیری دیگر دیدگاه­های شیخ الرئیس در این موضوعات، که استدلال آن از استحکام لازم برخوردار نیست، پرهیز کرده است.

تطبیق فلسفه‌ها و نظام‌های فکری با یکدیگر، تلاشی در جهت یافتن راه­های تعامل و هم­افزایی این مکاتب است. به نظر می­رسد در این فرآیند، یافتن اشتراکات و اختلافات این ساختارها و روش مناسب این دستیابی، دارای اهمیت بسزایی هستند. روش را می­توان در دو سطح کلان و متعیّن یا ابزاری در نظر گرفت. در اینجا مسئله این است که اگر برای این تطبیق، روش پدیدارشناسی با رویکرد پیشگامانی همچون کربن را به­عنوان روش کلان برگزینیم و برای عینیت بخشیدن به این شیوۀ کلان، ساختارهای مورد تطبیق را در بستر «روش اصل موضوعی» که در دوره معاصر با بهره­گیری از نظریۀ «مدل» دارای خصلت صوری بیشتری شده، پیاده­سازی کنیم، آنگاه بنیادی­ترین همسانی­ها و اختلاف­هایی که در روش پدیدارشناسی مذکور مورد تأکید هستند، در کدامین اجزاء ساختارهای اصل موضوعیِ موردبحث تعیّن می­یابند؟ و نسبت این دو دسته اجزاء با یکدیگر، چگونه تبیین می­گردد تا در سایه این تبیین، سایر نقاط اشتراک و اختلاف دستگاه­های مورد تطبیق به­وضوح و به شکلی نظام­مند مشخص ­گردند؟ لذا، تلاش گردید تا با استفاده از بستر روش اصل موضوعی و ظرفیت صوری سازی نظریۀ مدل در دایره­ای محدود و در ضمن بررسی تطبیقی یک گزارۀ خاص در سه ساختار فلسفی اسلامی،، نشان داده شود که «مفاهیم تعریف‌نشده»، بنیاد­ترین همسانی­ها و «تعابیرِ» آن‌ها و یا پیدایش اختلاف در این تعابیر، نیز اصلی­ترین عامل افتراق و ایجاد دستگاه­های گوناگون هستند و نسبت این دو به یکدیگر، نسبت «مطلق» با «قید» است، نیز سایر مختصات دستگاه­ها و نقاط اختلاف و اشتراک در شکلی سلسله­مراتبی امکان ظهور می­یابند.

روش اصل موضوعي، شيوه‌اي در استدلال و پايه‌ريزي علوم قياسي است که با مبنا قرار دادن تعداد معدود و محدودي مبادي اوليه تصوري و تصديقي تحت عناوين اصطلاحات تعريف‌نشده، تعاريف، اصول‌ متعارفه و اصول ‌موضوعه و با استفاده از ابزار منطق، در سايه گريز هميشگي از تناقض و دوري از خطا در جريان استدلال، بستر یک ساختار علمي متقن را ايجاد مي‌نمايد. پرسش اصلی این مقاله این است که آيا به روش اصل موضوعي مي‌توان اثبات يکي از مسائل حکمت متعاليه يعني «وحدت شخصي وجود» را بازسازي نمود؟ و فرضيه موردنظر اين است که مي‌توان با لحاظ مقدماتي ازجمله چهار اصطلاح تعريف‌نشده که اولين آنها «وجود» است و نيز هفت تعريف، همچون تعريف اصيل و اعتباري، همچنين اصول متعارفه‌اي مانند «ما اشيای کثيري را ادراک مي‌نماييم» و در نهايت تنها اصل موضوعه يعني «اصالت وجود و اعتباري بودن ماهيت» که هرچند خود در حکمت متعاليه اثبات گرديده، ولي در اين سير استدلالي خاص به‌ عنوان يک اصل موضوعه پذيرفته شده، با شيوه‌اي در حد امکان نزديک به اين روش، اين اثبات را انجام داد.

دلیل و علت که هر کدام از رابطه و ملازمه ی بین دو شیء یا دو امر با هم حکایت می کنند، مقولاتی بسیار نزدیک به هم هستند که گاه تفکیک آنها بسیار دشوار می شود و به این دلیل ممکن است حکم یکی به دیگری سرایت یابد؛ در هم آمیختن این مفاهیم و مغالطه ی خلط علت و دلیل موجب اشتباهات بسیار می گردد و توجه به تمایز بین علت و دلیل راهگشای حل بسیاری از مسائل علوم انسانی( از جمله علوم اجتماعی، نحوی، کلامی، فلسفی و ... ) است. این نوشتار با تبیین جایگاه بحث علت و دلیل در مسأله عصمت و با توجه به این تمایز بسیار مهم و ارتباط آن با تمایز بین دو مقام ثبوت و اثبات درصدد بیان این مطلب است که نبوت و امامت، علت عصمت برگزیدگان الهی نیست، بلکه عصمت مطلق آنها از جمله علل برخورداری آنان از این مقامهای والا است.

در نظام الهیاتی ابن سینا، موضوع مربوط به «وجود واجب تعالی» در دو بخش الهیات بالمعنی الاعم و الهیات بالمعنی الاخص بررسی و تبیین شده است. ابن سینا در امور عامه، احکام «موجود بما هو موجود» اعم از واجب و ممکنات را تبیین کرده و در مبحث الهیات بالمعنی الاخص نیز، به صورت مبسوط و مستوفی به اثبات واجب تعالی و بیان صفات و افعال او پرداخته است. در بررسی دیدگاه­های شیخ الرئیس در هر دو موضع است که میزان سازگاری و ناسازگاری نظام الهیاتی او قابل رصد، تحلیل و نقد می­باشد. نظام الهیاتی سینوی، علی رغم توفیقاتی که در اثباب واجب الوجود و احکام تقسیمی «موجود بما هو موجود» داشته، به دلیل عدم ارتقاء از «وحدت تشکیکی عام» به «وحدت تشکیکی خاص» در تبیین مسائلِ «وجود» و «وحدتِ» واجب تعالی در دو قلمرو «مفهوم» و «حقیقت مصداق» با چالش­های جدّی مواجه گردیده است. این مقاله، با رویکرد تحلیلی- انتقادی و با تمرکز بر عناوینی نظیرِ «نحوة وجود واجب تعالی» و رابطة «انیّت و ماهیتِ» او، نشان می­­دهد که بین اجزاءِ درونی نظام مذکور در محدودة موضوع مقاله ناسازگاری­هایی وجود دارد و در نتیجه باید اذعان نمود که در این نظام الهیاتی وفاق و سازگاری صددرصدی مشاهده نمی­گردد.

تجلّی خداوند مبنای بنیادین و پایۀ اساسی جهان‌بینی و هستی‌شناسی آیین یارسان (اهل حق) است که با فلسفه‌ای خاص به آن پرداخته‌اند. در این نگرش، انسان‌های برجسته، یا متجلّی از ذات حق‌اند یا جلوه‌گاه صفت او. تبیین نکردن و تمییز ندادن بین «تجلّی ذات» حق با «ذات» و تعیّنات و صور آن منشأ اساسی تفسیرها و تأویل‌های نارسا یا نادرست بوده است. این مقاله با روشی توصیفی‌‌ـ‌‌تحلیلی، به دنبال بررسی و ریشه‌یابی باورمندی‌های آیینی اهل حق با تکیه بر متون اصلی آن‌ها است و مسألۀ «تجلّی ذات» حق را تحلیل کرده است. نگارندگان به این نتیجۀ کلّی دست یافته‌اند که نظر به تنوّع معنایی «ذات» در متون کلامی آیین یاری، «تجلّی ذات» در مراتب «یایی» و «دُرّی» و «خاوندکاری» متفاوت‌اند؛ در نتیجه کیفیت «تجلّی ذات» در انسان و نظام «مظهریت» در بطن متون آیینی، علی‌‌رغم تحریف‌هایی ناشی از کم‌اطلاعی گویندگان دوره‌های کلامی اهل حق، تقریباً هم‌سو و شبیه به مبانی عرفان نظری مکتب ابن‌‌عربی است و با باور شفاهی مردم و کلام‌دانان یارسان متفاوت است. همچنین نشان می‌دهد که کُنه مبانی متون معرفتی این آیین برای پیروان آن به خوبی معلوم نیست!

از مهمترین مباحث فلسفه اسلامی مسئله نفس انسانی است به طوری که در طول تاریخ مسئله نفس ، کیفیت وجود نفس ، سؤال بسیاری از فلاسفه و اندیشمندان بوده است در این پایان نامه سعی برآن است تا شناخت جامعی در خصوص نفس و تأثیر آن در معاد شناسی ابن رشد صورت پذیرد ، ابن رشد فیلسوفی است که با تأثیرپذیری از سایر فلاسفه به خصوص ارسطو به این موضوع پرداخته و در این باره به دو شناخت متفاوت از نفس اشاره می نماید اول شناختی که در آثار فلسفی او برجا مانده و بیشتر معطوف به عقل هیولانی است و نفس در دیدگاه فلسفی او صورتی است برای بدن و با از بین رفتن بدن نفس نیز از بین خواهد رفت و تنها یکی از قوای نفس که عقل می باشد به عنوان موجودی مجرد دارای خلود می باشد ، ابن رشد برای نفس سه عقل هیولانی ،فعال و منفعل را قائل است که این عقول وسیله شناخت وتوانایی تجرید مفاهیم و تبدیل تجربه و حس را به معقولات دارند و تنها در بین این عقول عقل هیولانی است که دارای بقا می باشد و ابدی است و بعد از مرگ آدمی دارای وحدت برای تمامی نوع انسانی می باشد ، ابن رشد در آثار فلسفی خود و با توجه به نظریه وحدت عقل منکر معاد وبقای نفوس فردی گردیده و بالعکس در مجموعه آثار کلامی خود نظیر فصل المقال و الکشف به تأیید گفته های شریعت در خصوص معاد و بقای نفوس فردی می پردازد و بر تمامی مباحث شرع مقدس صحه می گذارد که به نوعی با توجه به این دو نگاه متفاوت به نفس در آثار فلسفی و کلامی خود در بحث معاد شناسی دچار ابهام و اضطراب گردیده است

امام محمد غزالی یکی از بزرگترین علمای عالم اسلام (و 450 ف 505ه ق)است. ایشان در فلسفه و تصوف و فقه و اصول دانشمندی بزرگ بود . غزالی بزرگترین و تاثیرگذارترین منتقد فلسفه و علم تجربی بود.ایشان اعتقاد داشت که دین در درجه اول برای ترویج و تکامل اخلاق نازل شده است . محمد غزالی نه تنها انکار فلسفه و عقل مورد اشاره و استفاده فلاسفه می کرد بلکه فلاسفه را نیز به کفر و الحاد متهم نمود . غزالی کتابی دارد به نام المنقذ من اضلال (نجات یافته از گمراهی ) که در آن سیر فکری خود از علم کلام به فلسفه و سپس تصوف را شرح می دهد . او در آنجا همه فلاسفه را ، فارغ از قدیم و جدیدشان ، در کفر و الحاد مشترک می بیند. کتاب دیگر غزالی به نام تهافت الفلاسفه تاثیر گذارترین کتاب در تمدن اسلامی در نقد عقل و فلاسفه است . کل عقاید غزالی در خصوص کتاب تهافت الفلاسفه به سبب شخصیت و دانش غزالی همچون صفت او که حجت الاسلام بود ، حجت اسلام و دین شمرده شد و تاثیر خود را در عالم اسلام گذاشت . این تاثیر منجر به تحقیر عقل و در ذیل آن فلسفه و ریاضیات و منطق و دانش تجربی گردید . قبل از غزالی احترام به عقل و خرد و فلسفه و علم در میان ادبا و شعرا بسیار برجسته است . نمونه ها : فردوسی و ناصر خسرو. اما بعد از غزالی و تحت تاثیر او تحقیرِ عقل و خرد و فلسفه و علم، در میان ادبای فارسی نویس ، به صورت گسترده و تا روزگار معاصر ادامه داشته است . بعد از غزالی ، خاقانی و مولانا و شیخ محمود شبستری و حافظ و شیخ بهائی و تا معاصران ، اقبال لاهوری این تاثیر را می بینیم .

رفتار نادرست بشر با طبیعت و بهره برداری نا بهنجار از نعمت های الهی ، باعث بروز مشکلات زیست محیطی و خروج قطار زندگی بشر از ریل سلامت و آرامش گردیده . برای بازگرداندن وضعیت مطلوب به زندگی انسان ، بیش از هر چیز جای خالی یک جهان بینی و ایدولوژی درست که اولا نوع نگاه آدمی را به طبیعت و خود و آفریدگار تبیین کند و ثانیا روش صحیح رفتار با طبیعت و انسان و خداوند را به درستی آموزش دهد ، احساس می شود. ما در فصل اول ضمن بیان وضعیت زیست محیطی امروز بشر و اشاره به ریشه ها و علل رسیدن به این وضعیت ، به تبیین مختصر انواع جهت گیری های ارزشی در اخلاق زیست محیطی پرداخته ایم .در فصل دوم ، ضمن بررسی ارزش ذاتی و ابزاری طبیعت ، به بیان نظر اسلام که رویکردی جامع در این موضوع داشته می پردازیم . سپس با اشاره به اهمیت طبیعت در منابع اسلامی ، به شرح نگاه قرآن کریم به طبیعت و موضوعات آن پرداخته و در بخش چهارم این فصل کیفیت حیات عناصر طبیعت را در قرآن مجید و کلام معصومین علیهم السلام بررسی و دارای درک و شعور بودن و توانایی نطق و برخورداری آن از هدایت تشریعی علاوه بر هدایت تکوینی را به اثبات می رسانیم .در فصل سوم به تاثیر نوع نگاه اسلام به طبیعت در اخلاق زیست محیطی می پردازیم و با بیان روایاتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و معصومین علیهم السلام ، نمونه هایی از روش های صحیح ارتباط با طبیعت را که ناشی از جهان بینی لطیف و دقیق اسلام است بیان می کنیم. در این فصل پس از بیان اصول جهانشناختی و انسان شناختی زیست محیطی اسلام ، در بخش چهارم به رابطه ی رفتار و اعمال انسان با حوادث طبیعی می پردازیم. در این بخش عنوان می کنیم که نه تنها سوء رفتارهای فیزیکی انسان موجب آسیب زدن به طبیعت می شود ، بلکه سوء رفتارهای معنوی و گناهان بشر نیز بر اساس سنت های الهی باعث خروج طبیعت از دایره خدمت رسانی درست به انسان گشته و بلایای طبیعی را دامنگیر آدمی میکند.در نهایت در فصل چهارم به جمع بندی موضوع می پردازیم . اینکه امام علی علیه السلام حاضر نمی شوند پوست جویی را به ظلم از دهان مورچه ای بگیرند ، حاکی از تاکید اسلام بر رعایت عدالت در رفتار با طبیعت است . اینکه در نگاه دین ، دنیا مزرعه آخرت است ، نشان می دهد که بهره برداری و مراقبت صحیح از مزرعه در جهت برداشت محصول خوب ، از واجبات است . در نهایت نگاه دقیق و توصیه های عالی دین در ارتباط با طبیعت ، تنها راه نجات بشر از این بن بست سوءرفتار زیست محیطی و بحران معنوی حاضر را به ما نشان می دهد.