جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امام خمینی ، قائل به پوشیده­بودن مفهوم عشق به اقتضای پوشیدگی ذات الهی است. وی از سویی بر این عقیده است که عالم هستی همگی سایه حضرت محبوبند حتی عشق جبلی و فطری نیز متعلق به محبوب است و از سویی دیگر آن محبوب مطلق را در نهایت خفا وصف­کرده­است، تا جایی که حتی به­کاربردن واژگان غیب باطن را نیز در باب ذات الهی از سر ناچار و اضطرار می­داند. زبان غزل و مطلع­های شورانگیز و مضامین عاشقانه و عبارات بی­پروا، مجالی برای درس و بحث عرفان نمی­گذارد و اگر اثری و ثمری از عرفان هست، لُبّ و عصارۀ آن است که چون حلقه بر درِ عشق، سر می­کوبد و حاجت می­گوید. وصل عبارت است از وحدت حقیقت، چون سرّ به حق متصل­گشت جز حق نبیند و نفس را از خود به­طوری غایب گرداند که از کس خبر ندارد. امام با همه عظمتی که برای ارباب عرفان قائل است، ولی شخصیت عرفانی او از همه آنان ممتاز است. حضرت امام(ره) در آثار عرفانی خود به مقام وصل با موضوعات مختلف اشاره­کرده­است. امام معتقد است که چشم­پوشی از لذت­های دنیوی نه­تنها حجاب­های ظلمانی را کنارمی­زند بلکه پرده­های نور را یکی پس از دیگری از میان­ برمی­دارد. روحیۀ ملامت­گری در مکتب عرفانی امام در شعرشان مشهود است. همچنین غزل­هایشان در کلام و محتوا متناقض­نماست.

ابن‌خلدون (808 ـ732 ق)، به عنوان پایه‌گذار علم عرفان، اغلب به عنوان فیلسوف تاریخ، جامعه‌شناس و تمدن‌شناس معروف شده است، در حالی که در حوزه‌های متعددی از دانش‌‌های عصر خود به پژوهش پرداخته و آثار ارزنده‌ای از خود به یادگار گذاشته است، یکی از آنها فلسفۀ عرفان است که تاکنون به آن توجه نشده است. در این مقاله دیدگاه اختصاصی او در این حوزه واکاوی می‌شود و اصالت و معرفت‌شناسی عرفان و دریافت‌های عرفانی و وحدت وجود با مبنای خاص فلسفۀ عرفان او تبیین می‌شود. هدف این مقالة توصیفی، دریافت همدلانۀ ابن خلدون با عرفان است که به روش کتابخانه‌ای و با مراجعه به آثار اصلی او انجام شده است. اگر چه با چنین مطالعه‌ای روشن می‌شود که ابن خلدون اگر عارف رسمی هم نبوده، گرایش زیادی به عرفان داشته است.

کشف و شهود کلید ورود به دنیای معنوی و عرفانی موسوی خمینی است. بدون این شاخص خواننده و محقق در دریای عرفانی وی سرگردان می‌شود؛ چراکه لایه باطنی اندیشه‌های معنوی این عارف بزرگ شیعی مراتب کشف و شهود را تشکیل می‌دهد و هدف نهایی عرفان را لقاءالله و شهود حق ترسیم می‌کند. ابتدا اهمیت کشف و شهود در عرفان اسلامی نزد قدما بررسی می‌شود. سپس به سراغ مهم‌ترین سرفصل‌های عرفان موسوی خمینی در حوزه کشف و شهود می‌رویم و از معرفت‌شناسی شهودی تا مظهر اتم معرفت شهودی که انسان کامل باشد و نیز نگاه شهودی وی به قرآن کریم و معانی ایمان و تقوا را روشن خواهیم کرد. موسوی خمینی معرفت شهودی را کامل‌ترین نوع شناخت می‌داند و مهم‌ترین کلید ورود به عالی‌ترین مرتبه عرفانی معرفی می‌کند. معرفت‌شناسی وی بر اساس کشف و شهود استوار است. از این شاه‌راه‌های کلی می‌توان به دقایق عرفانی وی رسید و با نگاهی دیگر به مجموعه اندیشه‌های عرفانی‌اش نگریست. همچنین، می‌توان به چگونگی وصول به کشف و شهود از دیدگاه موسوی خمینی پی برد.

معرفت نفس، یکی از نیازهای مهم بشر است؛ مکاتب مختلف به نوعی، به آن پرداخته­اند. در عرفان اسلامی، توجه ویژه­ای به این مسئله شده­است؛ به نظر عرفا، انسان در پرتو معرفت نفس، به رشد و کمال می­رسد و نیل به معرفت خداوند، تنها از طریق معرفت نفس امکان­پذیر می­شود. عطار نیشابوری از جمله اندیشمندانی است که تلاش­کرده معرفت نفس را درونمایه آثار ادبی- عرفانی خود قراردهد. فهم نوع نگاه این عارف مسلمان به مقوله معرفت نفس می­تواند از یک سو، راهگشای پژوهش­های بعدی در این زمینه باشد، از سوی دیگر، به پرسش­های مطرح در این زمینه پاسخ مناسب ارائه­دهد. این پژوهش، مقوله «معرفت نفس» را از دیدگاه عارف بزرگ مسلمان، عطار نیشابوری، در منطق‌الطیر بررسی­کرده­است؛ برای این بررسی، روش توصیفی با تحلیل محتوا اختیارشده­است. برای گردآوری اطلاعات، از روش کتابخانه‌ای استفاده‌شده­است. از روش‌های توصیفی و استدلال عقلی، برای تحلیل یافته­ها، بهره­گرفته‌شده است. ابتدا، مروری کوتاه بر کتاب منطق­الطیر و اهمیت و جایگاه معرفت نفس در این اثر انجام­شده­است، انواع «خود» از دیدگاه عطار، رابطه معرفت نفس و معرفت الله، شیوه سلوک، کسب معرفت و وادی­های هفتگانه، خاصیت آینگی متقابل انسان و خدا، نفس امّاره و شیوه مقابله با آن در منطق­الطیرمورد بحث قرارگرفته­است.

هدف از انجام پژوهش حاضر، بررسی مبانی عرفان و وجه تمایز آن در شعر امام خمینی(ره) بوده است. این تحقیق با استفاده از روش کتابخانه‌ای با رویکرد توصیفی – تحلیلی انجام شده است. عرفان از نظر امام خمینی ابزاری برای رسیدن به مقصود اصلی، یعنی خشنودی خداوند و سعادت بشر است. از نظر امام، موضوع علومی از قبیل عرفان که ذات حق‌تعالی است، جزئی است نه کلی؛ یعنی علومی از قبیل عرفان که از موضوعات جزئی و شخصی بحث می‌کنند، نمی‌توانند مسائل را در صورت‌های منطقی قضایای حقیقی طرح‌ریزی کنند. موضوع علم عرفان، کلی است و در نتیجه از نوع قضایای حقیقی است، گواینکه طبیعت واجب‌الوجود در خارج از اذهان کلی، منحصربه‌فرد، یکتا و بی همتاست. مبادی علم عرفان که با آن ارتباط حق به خلق و ارتباط خلق به حق، با یکی از دو صورتِ یافتن کمّل و عارفان ابرار روشن می‌شود، عبارت است از امهات و اصول حقایقی که لازمه وجود حق‌تعالی هستند و اسماء ذات نامیده می‌شوند. تفاوت منشأ و آبشخور بنیادین عرفان امام خمینی تا حدودی متفاوت از آبشخور صوفیان متقدم به‌ویژه تصوف ایرانی مکتب خراسان است. اهتمام امام به رعایت موازین شرع و مبادی قرآنی، پررنگ‌ترین بخش حیات اخلاقی عرفانی ایشان را تشکیل می‌دهد. او با تصوف منفی و مروج ترهب و انزواطلبی مخالف بود.

فطرت و عرفان از مباحثی است که دارای سازه­های گوناگونی هستند و می‌توان آن را با صورت‌بندی‌های متفاوت مورد مداقه قرارداد. در این پژوهش می‌کوشیم آراء تحلیلی فطرت و سلوک عرفانی را در منظومه‌های فکری و معرفتی امام­خمینی (ره) و آیت‌الله شاه‌آبادی (ره) مورد واکاوی قرار دهیم. به‌منظور شناسایی منظومه فکری و معرفتی آنان بایستی ابتدا، مبانی عرفانی هستی شناسانه و انسان شناسانه فطرت را شناسایی­کرده و سپس، شاخصه‌های فطرت و سیر و سلوک عرفانی، ابعاد فطرت، رابطه معرفت فکری با معرفت شهودی (سلوک عرفانی) و فطرت و عشق از منظر امام خمینی (ره) و آیت‌الله شاه‌آبادی (ره) را مورد تحلیل قراردادیم و در نهایت مبانی فکری معرفتی آن‌ها مقایسه­شد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که آیت‌الله شاه‌آبادی (ره)، نقطه‌ عطفی در سیر تطورات تاریخی نظریه فطرت است. نوآوری شگرف ایشان در ارتباط با فطرت نشان از برجستگی کار ایشان است زیرا نظریه فطرت را به مباحث نفس­شناسی و حکمت عملی پیوند زد و برای تجرد نفس و ارائه راهکار عملی برای سیر و سلوک، به مقتضیات فطرت تمسک کرده­ است. امام خمینی (ره) درخصوص فطرت و سلوک عرفانی نظریه نظام‌مند را صورت­بندی­کرد. ایشان فطرت را با مقام ولایت مطلقه پیوند زده­است. روش پژوهش به‌صورت توصیفی – تحلیلی است.

دعا و مناجات با پروردگار، از روحانی­ترین لحظات زندگی هر انسان خداشناس و دین­مدار است و مثنوی معنوی نیز به­عنوان شاهکار عرفانی زبان فارسی سرشار از دعا و مناجات­هایی است که مولانا گاه از زبان خود و گاه از زبان شخصیت­های مثنوی بیان­نموده­است. دعا و مناجات­های مثنوی ، دارای کنش­های گفتاری خاصی است که نشانگر معنی ثانوی آن­هاست. نظریه «کنش گفتاری» به­عنوان یکی از مباحث مهم تحلیل گفتمان در حوزه دانش زبان­شناسی در آغاز توسط «آستین» مطرح­شد و سپس، «سرل» طبقه­بندی پنج­گانه­ای را برای آن ارائه­داد. پایۀ نظریه کنش گفتاری سرل بر این استوار است که نقش­های فعل و به­دنبال آن جمله را در فرایند گفتمان می­توان به پنج دسته کنش­های اظهاری، عاطفی، ترغیبی، تعهّدی و اعلامی تقسیم­بندی­کرد. در پژوهش حاضر تلاش­شده­است به شیوۀ تحلیل محتوایی و برمبنای تئوری کنش­های گفتاری سرل، به تحلیل دعاها و مناجات­های مثنوی پرداخته­شود. نتایج به­دست­آمده از پژوهش نشان­می­دهد، هریک از دعاها و مناجات­های مولانا دارای کنش گفتاری خاصی است و از میان طبقه­بندی پنجگانه سرل، «کنش ترغیبی» نسبت به دیگر کنش­های گفتاری بسامد بالایی دارد و «کنش اعلامی» در آن­ها به­کارنرفته­است.

باس و خرقه در عرفان اسلامی از مستحسنات شمرده می­شود و از سرپوش تا پاپوش به عنوان رمز و نماد سیر و سلوک در معانی مختلف استفاده می­شده است و به ادبیات عرفانی در بخش منظوم و منثور جلوه‌های خاصی داده است. در این مقاله نمونه­های لباس عارفان و صوفیان با توجه به نمادهای آنها و انعکاس آن در ادبیات عرفانی بررسی شده است. خرقه­پوشی مهم‌ترین بخش از پوشش صوفیان را در بر می‌گیرد که نشانة ارتباط معنوی با مرشد و پیر معنوی به شمار آمده است و نماد ریاضت و بی­توجهی به دنیا و سیر و سلوک است. لباس هزار بخیه به هزار اسم الهی، «قاسمی» جامه گریبان چاک و نماد دوری از کثرت و شهادت امام حسین(ع) و به همین ترتیب دیگر لباس­ها نمادهای معنوی هستند. مهم‌ترین ویژگی لباس عارفان «رنگ» و «شکل» آن بوده است که نمادسازی رنگ­های سفید، سیاه، ازرق و ملمع بیش از دیگر رنگ‌هاست و شکل ساده و جامة کوتاه و وصله­دار و کهنه نیز رایج بوده است و نماد بی اعتنایی به دنیا شمرده می­شود.