جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اين نوشتار، مسئلة ولوج روح در کالبد جنين را به‌روش توصيفي ـ مقايسه‌اي از ديدگاه اماميه و کاتوليک به تحليل پرداخته و به اين نتيجه رسيده است که کاتوليک نفخ روح را مقارن با لقاح مي‌داند. اين ديدگاه از قرن هفدهم به بعد ظهور يافت؛ چه اينکه در قرن‌هاي قبل از آن، عالمان مسيحي ميان جنين شکل‌گرفته و جنين شکل‌نگرفته تمايز قائل بودند. آنان بر اين باور بودند که جنين زماني شکل‌ گرفته است که از نظر جسمي و فيزيکي کامل شده و آمادة تعلق روح و پذيرش ‌باشد. عالمان اماميه براي رشد و تکامل جنين مراحل مختلفي را برشمرده‌اند و معتقدند که دميده شدن روح در مرحلة کامل شدن اعضا و جوارح است؛ ولي براي آن، وقت معيني را ذکر نمي‌کنند. طبق برداشت از احاديث مأثور از اهل‌بيت، نفخ روح در جنين پس از کامل شدن چهارماهگي اتفاق مي‌افتد. اين نظريه با نتايج تحقيقات علمي نيز مطابقت دارد.

مي‌توان ادعا کرد که اخلاق رکني اساسي و پاية مشترک فطرت تمام انسان‌هاست؛ ازاين‌رو زبان مشترکي براي گفت‌وگو و مقايسه بين ظرفيت‌هاي مختلف اديان محسوب مي‌شود که تحت عنوان نظام اخلاقي مورد بررسي قرار مي‌گيرد. اين نظام اخلاقي داراي اجزا و عناصري است که کدهاي اخلاقي اصلي‌ترين آن است. کد اخلاقي اهيمسا يکي از مهم‌ترين دستورها در نظام اخلاقي آیين بوداست. طبق اين اصل، انسان بايد از آسيب رساندن به موجودات جاندار اجتناب کند و اگر چنين چيزي محقق نشود، گرفتار کرمة بدي خواهد شد که طبق اعتقاد به تناسخ، در زندگي بعدي او اثر منفي خواهد داشت. مي‌توان گفت که مهم‌ترين اثر اين‌ کد اخلاقي، صلح در جهان است که به‌عنوان يک اصل در جهان براي انسان‌ها شناخته مي‌شود. در اين نوشتار به روش توصیفی ـ تحلیلی کد اخلاقي اهيمسا با بهره‌گيري از منابع ديني آنان تبيين شده، در ادامه لوازم و تعارض و راه‌حل‌هاي آن بیان می‌گردد.

تربیت اخلاقی، به معنای فرایند نهادینه سازی ارزش‌های اخلاقی در وجود انسان، یکی از مهم‌ترین رسالت‌های ادیان الهی به شمار می‌رود. شاکله کلی این ارزش‌ها در ادیان مختلف یکسان است اما آموزه‌های اخلاقی‌ که بروز عملی این ارزش‌ها هستند، در برخی جزئیات متفاوتند. «ایثار» به عنوان یک آموزه اخلاقی مهم، چه جایگاهی در تربیت اخلاقی دارد؟ این نوشتار، با مراجعه به منابع کتابخانه‌ای و استفاده از روش توصیفی- تحلیلی جایگاه این آموزه را در تربیت اخلاقی بر اساس تعالیم دو شریعت اسلام و یهود بررسی می‌‌کند . هردو شریعت، ازخودگذشتگی و ایثار نسبت به دیگران را از مهم‌ترین آموزه‌های تربیتی خود مطرح می‌کنند، اما در تعیین معیارهای آن-به عنوان عمل اخلاقی- تفاوت دارند. توجه به نژاد افراد در تعیین مصادیق ایثار، مهم‌ترین معیاری است که در آیین یهود -به شکل امروزی آن- وجود دارد؛ به این معنا که ایثار در برابر یک فرد غیریهودی می‌تواند ارزش منفی پیدا کند. در مقابل، تنها ملاکی که در اسلام، برای ایثار نسبت به دیگران مطرح می‌شود، این است که بر محور بندگی خداوند باشد. توجه به این محور در مقام عمل باعث می‌شود تنها دشمنان خداوند و افرادی که مبتلا به آفات اخلاقی‌ای مثل عجب و تکبر هستند، در گستره ایثار قرار نگیرند.

واقع‌گرايي ديني، بي‌ترديد يکي از مهم‌ترين و بنيادي‌ترين موضوعات مورد بررسي در عرصه الهيات و فلسفه دين معاصر است. آيا حقايق ديني در عالم وجودي عيني و مستقل از آدميان و اذهان آنان دارند؟ آيا اين حقايق آن‌گونه که هستند و بدون دخالت اذهان آدميان در اين شناخت، قابل شناخت از جانب ما به ‌عنوان فاعل‌هاي شناسا هستند؟ در صورت قابل شناخت بودن، آيا اين معارف قابل انتقال به ديگران مي‌باشند؟ هدف از اين نوشتار، پاسخ دادن با اين پرسش‌ها از ديدگاه مرحوم علامه مصباح يزدي است. روش تحقيق در اين نوشتار، کتابخانه‌اي و اسنادي و در ادامه تحليل محتوايي است. علامه مصباح يزدي، براي حقايق ديني وجود عيني و مستقل قائل است و آنان را وابسته به اذهان و ساخته و پرداخته آنان نمي‌داند. همچنين آن حقايق را قابل شناخت مي‌داند و با تقريري خاص از واقع‌گرايي معرفت‌شناختي (واقع‌گرايي تقربي) امکان انتقال آگاهي از حقايق ديني را نيز مي‌پذيرد.

برخورداري از يک نظام رفتاري و اخلاقي در روابط ميان افراد، جوامع و ملت‌ها ضروري است. با توجه به کامل بودن دين اسلام و خاتمه يافتن رسالت انبيای الهي، انتظار مي‌رود که اين دين در تعامل با اديان و به‌ويژه اهل کتاب که معتقد به خداي واحد و کتاب آسماني هستند، به‌ گونه‌ای نظام‌مند عمل کند. اين مهم به عللی، از جمله فراواني پيروان مسيحيت و سابقه تاريخي تعامل اسلام با آنان و در مقايسه با تقابلي که يهوديان با مسلمانان داشته‌اند، در ارتباط با مسيحيان ضرورت مضاعفي پيدا مي‌کند. به‌طور مسلّم طراحي نظام اخلاقي بدون در نظر داشتن نظريه «ارزش»، آن نظام اخلاقي را بي‌هويت و بي‌معنا مي‌سازد. بنابراين قبل از هر چيز در تعامل با مسيحيان، بايد به تبيين نظريه «ارزش» در ارتباط با آنان پرداخت. از ديدگاه اسلام هدف از خلقت انسان رسيدن به مقام قرب الهي از طريق عبوديت و بندگي خداوند يکتاست. اين مقاله به روش تحليلي ـ توصيفي کوشیده چگونگي دستيابي به اين هدف، به‌مثابه کامل‌ترين راه رسيدن به کمال و سعادت واقعي را در ارتباط با مسيحيان و براساس آيات قرآن کريم نشان دهد.

واژه اصل اخلاقی یکی از پرکاربردترین واژگان در عرصه پژوهش‌های اخلاقی است. با وجود چنین دامنه استعمال وسیعی، این واژه از ابهام برخوردار است. تلاش بر آن است که با روش اسنادی-تحلیلی اولا اصل اخلاقی تعریف شود، درثانی جایگاه اصل در نظام اخلاقی آشکار گردد، سوم این که نسبت اصل اخلاقی از یک سو با نظریه ارزش اخلاقی مشخص شود و از سوی دیگر با قواعد اخلاقی نشان داده شود، چهارم این‌که نمونه‌هایی از اصول اخلاقی به تصویر کشیده شود و در پایان راه ساخته شدن یک اصل اخلاقی معرفی گردد. در تعریف اصل اخلاقی گفته شده است که سلسله قواعد اخلاقی‌ای (چه از سنخ باید و نبایدها و چه از سنخ خوب‌ها و بدها) هستند پایه‌ای و اساسی، که متناسب با مبانی اخلاق و نیز، مبتنی بر نظریه ارزش سامان یافته‌اند و سرچشمه سایر قواعد اخلاقی در سامانه و نظام اخلاقی می‌گردند.

اديان ابراهيمي طبيعت را مسخّر براي انسان‌ مي‌دانند. بدین‌روی، نسبت به بحران‌هاي زيست‌محيطي مورد اتهام قرار گرفته‌اند. این مقاله با روش تحليلي ـ توصيفي کوشیده مسئله شأن اخلاقي محيط‌زيست از نگاه اسلام و مسيحيت را با رويکرد تطبيقي بررسي کند. مسيحيت و اسلام قطعاً شأن اخلاقي مستقلی براي محيط‌زيست قابل اثبات نيستند؛ اما محيط‌زيست ازیک‌سو، به سبب داشتن مطلوبيت که يکي از عناصر ارزش اخلاقي است و از سوی ديگر، به سبب مسئوليت اخلاقي که هر دو دين بر عهده انسان‌ها قرار داده‌اند، تنها اثبات شأن اخلاقي غيرمستقل برايش ممکن است. اما با مراجعه به متون مقدس اسلام و مسيحيت، درمي‌يابيم که اسلام در اثبات شأن اخلاقي غيرمستقل براي محيط‌زيست جامع‌تر و دقيق‌تر عمل کرده است. نتيجه اينکه اتهام واردشده به اين اديان رد مي‌شود و برتري اسلام در اين زمينه ثابت مي‌شود.

نظریه‌های ارزش در پی تعیین معیار خوب و بد برای افعال اخلاقی هستند. به‌رغم تنوعی که در این نظریه‌ها وجود دارد هیچ‌یک تاکنون قابلیت انطباق بر افعال اخلاقی خداوند را نداشته‌اند. ازآنجاکه معیارهای ارائه‌شده، همچون انگیزه فضیلت‌مندانه، وظیفه، لذت، سعادت و قرب‌الهی مختص انسان بوده و در مورد سنجش خوب و بد افعال الهی ناکارآمد هستند باید به دنبال نظریه ارزشی بود که بر همه فاعل‌های اخلاقی، اعم از انسان و خداوند قابل انطباق باشد. در این نوشتار سعی بر آن است تا پس از بررسی مهم‌ترین نظریه‌های ارزش به روش تحلیلی، نظریه ارزشی معرفی شود که بتواند افعال الهی را نیز دربرگیرد. نتایج نشان می‌دهد نظریه‌های فضیلت‌محوریِ فاعل‌مبنا و وظیفه‌گرایی برای سنجش افعال الهی کارایی ندارند. فقط نظریه غایت‌گرای کمال‌گرا ـ که شامل فضیلت‌محوری غایت‌انگار نیز می‌شود ـ آن هم با تفسیری خاص، ظرفیت ارائه معیار برای افعال اخلاقی خداوند را دارد. به‌نظر می‌رسد اگر غایت افعال اخلاقی، «صِرف کمال» در نظر گرفته شود در این صورت، زمانی که بر اثر فعل اختیاری فاعل، کمالی تحقق یافت، غایت اخلاقی حاصل شده است؛ حتی اگر آن کمال برای افرادی غیر از خود فاعل باشد. بنابراین، به کمال‌رساندن مخلوقات از جانب خداوند که خود، کمال محض است عملی اخلاقی به‌شمار می‌رود.

گفتگو از نسبت میان دین و اخلاق، از جمله مباحثی است که قرن‌ها مورد توجه اندیشمندان و مکاتب مختلف است. پرسش مهم این است که آیا دین می‌تواند در عرصة اخلاق به ایفای نقش بپردازد و در سامان دادن به نظام اخلاقی به کار آید؟ آنچه مورد پذیرش قرار گرفت، اعطای شأن و مقامی خاص به اخلاق در دین و نیز اعتباری خاص به منابع و معارف دینی در ساماندهی سامانة اخلاقی است. سامانة اخلاقی، براساس این نوشتار، دارای عناصر و مؤلفه‌هایی همانند نظریة ارزش، اصول بنیادین، قواعد استنتاجی، مشوق‌ها و ضمانت‌های اجراست. نظریة ارزش مهم‌ترین عنصر نظام اخلاقی است. بر مبنای یافته‌های این نوشتار با استفاده از روش تحلیل منابع دینی، دین و منابع معرفت دینی، دست‌کم به دو صورت می‌توانند در شکل دادن به نظریة ارزش نقش ایفا نمایند: الف. با تدارک دیدن مبانی‌ای که براساس آن مبانی نظریة ارزش و نظام اخلاقی سامان می‌یابند و ب. با تعیین مستقیم نظریة ارزش و نشان دادن صریح نظریة ارزش صحیح. لازم به ذکر است، توجه دادن به اخلاق به مثابه یک نظام و نیز، اشاره به نقش دین در شکل دادن به مهم‌ترین عنصر نظام اخلاقی، یعنی نظریة ارزش اخلاقی، دو نوآوری مهم این نوشتار تلقی می‌گردد.

برخی واقع‌گرایان، احکام اخلاقی را استدلال‌پذیر می‌دانند. طبق این دیدگاه، استدلال‌های اخلاقی در تعین مسیر تصمیمات اخلاقی و تشخیص خوب و بد نقش مهمی دارند؛ از این رو، میزان اتقان و باورپذیری آنها در پذیرش فاعل اخلاقی تأثیر مستقیم خواهد داشت. برای تعیین میزان درستی و اتقان استدلال‌هایی که برای احکام اخلاقی ارائه می‌شود لازم است استدلال‌ها هم از جهت ماده و هم از جهت صورت بررسی شوند. هر اندازه استدلال‌ها به قیاس برهانی نزدیک‌تر باشند میزان یقین‌آوری آنها بیشتر است. به این ترتیب، با روش‌شناسی استدلال‌های اخلاقی دیدگاه‌ها و اندیشمندان مختلف می‌توان اعتبار احکام اخلاقی آنها را ارزیابی کرد. در این پژوهش، برآنیم جهت شناسایی میزان اعتبار احکام اخلاقی شهید مطهری و آیت‌الله مصباح، به عنوان دو اندیشمند واقع‌گرای مسلمان، به روش‌شناسی استدلال‌های اخلاقی ایشان بپردازیم. در این راستا از روش تحلیل تطبیقی استفاده شد. نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهد استدلال اخلاقی هر دو استاد به لحاظ صورت، از نوع قیاس اقترانی و به لحاظ ماده، از گزاره‌های غیراخلاقی بدیهی است. با وجود این، کبرای استدلال استاد مصباح از نظر شفافیت و حصول نتایج متقن، نسبت به استدلال اخلاقی استاد مطهری برتری دارد.