جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روایت سر به محمل­ کوبیدن حضرت زینب (س) در منابع روایی امامیه با پیشینه ­ای اندک، نقشی مؤثر در مبناسازی عزاداری ویژه ­ای­ در فرهنگ شیعی داشته است. طریحی نگارنده «المنتخب» با نقل از «مُسلم جصّاص»، یگانه گزارش­گر این روایت، نقشی اساسی در چهره‌پردازی و بُعد عاطفی عاشورا ایفا کرده است. ملافاضل دربندی نیز به عنوان یکی از مقتل‌نویسان عاشورایی توجیهاتی خاص درباره این روایت بیان کرده و علی­رغم اشکالاتش به ظاهر روایت، آن را پذیرفته و مبنایی برای انواع عزادارای­ها مانند قمه ­زنی و زنجیرزنی قرار داده است. این مقاله با رویکردی تحلیلی ـ انتقادی ابتدا به تبیین اعتبار سندی و متنی این روایت با ملاک­ها و معیارهای نقد متون حدیثی و تاریخی پرداخته است، سپس، مبنای فاضل دربندی را در چهار محور در سنجه نقد نهاده است. این چهار مبنا که در اعتباربخشی وی نسبت به منبع علامه مجلسی، اعتبار روایات بحار الأنوار، حجّت شرعی بودن فعل غیر معصوم و عدم حرمت فعل خلاصه ­می­شود، بنابر ادله­ روایی، عقلی و عرفی محل تأمّل خواهد بود. یافته­های این پژوهش نشان می­دهد که این روایتِ مرسل با قرینه­یابی در سیاق و دیگر روایات هم­مضمون، ضمن وجود تعارضات و تناقضات با آسیب­ هایی مانند رکاکت معنوی و مخالفت با روایات تاریخی و غیر آن قابل مناقشه است.

در میان مقاتل موجود امام حسین(ع)، بخش مقتل الحسین(ع) از کتاب الطبقات الکبیر ابن‌سعد از لحاظ قدمت دارای جایگاه ویژه‌ای است. مقتل ابن‌سعد با گزارش ابومخنف مشابهت‌های بسیاری دارد، اما برخی از روایت‌های ابومخنف را حذف و از مقتل واقدی و دیگران نقل کرده است. رویکرد جهتدار و جانبدارانه ابن‌سعد در گزارش واقعه عاشورا اقبال وسیع مورخان و رجال‌شناسان مکتب شام را به‌ دنبال داشته است. این مقتل اخباری منفرد از ‌دیگر منابع تاریخی و حدیثی دارد، به‌گونه‌ای که در برخی موارد با وقایع مسلّم یا روایات تاریخی دیگر ناسازگار است و حتی در مواردی، بنا بر رویکرد شیعی، شأن امام معصوم(ع) را مخدوش ساخته و بنیان‌های نااستواری برای تحقیق پیشِ ‌روی عالمان فریقین در قرن‌های بعد از خود قرار داده است. یافته‌ها بیانگر جهتداری و داشتن ذهنیتی خاص در گزارش وی از قیام امام حسین(ع) است. این مقاله با روش کتابخانه‌ای و رویکردی تحلیلی و انتقادی روایات مناقشه‌آمیز او را در بازه زمانی عاشورا به بعد تحلیل کرده است.

هدف: از آنجا که جدال کلامی و اقناع مخاطب به ‌شیوۀ صحیح و مؤثر، یکی از موضوعات مهم تعاملات اجتماعی از گذشته‌های دور تا عصر ارتباطات کنونی بود؛ پژوهش حاضر در راستای کاربردی کردن مفهوم «مجادلۀ احسن» بر ‌اساس آموزه‌های قرآن کریم و با الگوگیری از سیرۀ عملی امام علی(ع) صورت پذیرفت. روش: گردآوری اطلاعات در ‌این پژوهش به روش کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی- تحلیلی بود. یافته‌ها: بر ‌خلاف معنای لغوی جدال که اغلب به «ستیزه‌جویی کلامی» تعبیر می‌شد، قرآن کریم به معنای مثبت جدال نیز توجه کرده و از آن به «جدال احسن» تعبیر می‌کند و شاخصه‌هایی را نیز برای دستیابی به ‌آن معرفی کرده بود. نتیجه‌گیری: با استناد به ‌آیات قرآن کریم، پنج مورد از ضروری‌ترین ویژگی‌های جدال احسن، شامل بیان تمثیل، همدلی با مخاطب، استفاده از برهان، حفظ ادب و پرهیز از استهزا و رعایت انصاف و پرهیز از تعصب‌ورزی انتخاب شد. سپس با بررسی سیرۀ امام علی(ع) در نهج‌البلاغه، به طور جداگانه برای هر کدام از آنها مصادیق عملی تبیین شد.

توجه به رهیافت‌های گوناگون قیام عاشورا در واکاوی چگونگی گزینش اخبار عاشورایی در انواع مقاتل ، تحلیل و علت‌ یابی نگرش‎های گوناگون تودۀ مردم نسبت به قیام امام‌ حسین (ع) و درنهایت راهی برای برون‌ رفت از ابهامات گزارش‌ها و تفاسیر متعارض و بعضاً واژگون از این قیام تأثیر بسزایی دارد. این پژوهش با روش کتابخانه ای و رویکردی تحلیلی ـ انتقادی ‌می کوشد تا رهیافت‌های نوشتاری مؤلفان و برداشت‌های عموم را از قیام عاشورا مورد مداقه قرار دهد. ریشه‌ یابی رویکردهای تاریخی، سیاسی، مادی، اعتقادی، عرفانی، عاطفی، حماسی به عاشورا، تأثیر پیش‌فرض‌های زمینه‌ای همچون جبرگرایی، مادی‌گرایی، احساس‌گرایی‌های افراطی، تسامح در نقل گزارش‌های تاریخی، گرایش به پاره‌ای از باورهای پیروان سایر ادیان نظیر مسیحیت را پررنگ می‌سازد. از سوی دیگر، نقش سیاست‌ها، حکومت-ها، اقتضائات زمانی و منفعل ساختن تودة مردم در میان آسیب‌های پیرامون رهیافت‌های گوناگون مشاهده‌ شدنی است. دستاوردهای این تحقیق می‌تواند در مطالعات عاشوراپژوهی مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

از نظریات نوپدید در دهه‌های پایانی قرن بیستم میلادی نظریه «رهبری اخلاقی» است که در ادبیات مدیریت به طور جدی بدان پرداخته شده است. دانشمندان علم مدیریت معتقدند در کنار اهمیت وضع و تدوین قوانین اخلاق‌مدارانه برای جامعه، ظهور رفتارهای اخلاق‌مدارانه از جانب رهبر و یا شخصیت‌هایِ در رأس حکومت در مناسبات فردی و اجتماعی و انتقال این هنجارها به آحاد جامعه از طرق مختلف، نقش اصلی را‌ در تحقق اخلاق اجتماعی ایفا می‌کند. امام‌علی علیه السلام در قامت شخصیتی برجسته در قدرت و حکومت اسلامیِ پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می‌کوشد با تأکید بر تقدّم اخلاق بر هر مقوله‌ای نشان دهد آموزه‌های اخلاق‌مدارانه چه در حکومت و غیرآن تفاوتی ندارد. رهبری اخلاق‌مدار می‌کوشد ابتدا با اصول اخلاقی مناسب، برای حفظ دین و اخلاق از بروز جنگ پیشگیری نماید و سپس نشان دهد‌که انسانیت برمحور اخلاق‌ بر مدّعی دیندار بی‌اخلاق ترجیح و برتری دارد. یافته‌های این پژوهش‌که با رویکردی توصیفی و تحلیلی صورت پذیرفته، نشان می‌دهد‌که درسیره امام‌علی علیه السلام اخلاق‌محوری اصالت دارد و او در تقابل با مخالفانش کوچک-ترین مسائل اخلاقی را‌ فدا نکرده ‌است.

خداوند آدمی را ذاتاً اجتماعی آفریده و شرط ادامة حیات و شکوفایی استعدادهایش را در ارتباط با جامعه قرار داده است. انسان از همان ابتدا، با درک این حقیقت در جست­جوی مسیر درست زیستن و درک جامعة آرمانی بشر آمد. اصطلاح «جامعة باز»، از جمله پربحث­ترین مباحث مطرح­ در عصر کنونی است. این پژوهش، فارغ از رویکرد دانشمندان مختلف، به معارف علوی رجوع کرده و به واکاوی و مفهوم­شناسی جامعة باز از نگاه امام علی(ع) پرداخته است. روش برگزیده، توصیفی-­تحلیلی و روش جمع‌آوری اطلاعات نیز کتابخانه­ای است. مفهوم­شناسی جامعة باز، قائم به هدف جامعه و افراد جامعه می­باشد. در رویکرد توحیدی، حرکت به سوی ملکوت اعلا و رشد، اصلی­ترین هدف جامعه است. جامعة باز طبق یافته­های پژوهش، جامعه­ای است که در آن مانعی برای رشد همه جانبه­ افراد از سوی جامعه وجود نداشته باشد. جوامع بشری دارای دو رکن مردم و حاکمیت هستند. طبق آموزه‌های علوی، حاکمیت امانتی ‌است الهی که از جانب خداوند به برخی اعطا می­گردد و در صورتی­ برپا می­شود که مردم نیز حاکمیت منصوب الهی را بپذیرند. حاکمیت الهی به سه حوزه مدل حکومتی، آیین حکومتی و حاکم، قابل تقسیم است. قدر مسلم آن که ماهیت، کارکرد و انتظارات از این سه حوزه در جامعة باز به گونه­ای است که در راستای مانع­زدایی در مسیر رشد و تربیت انسان­ها قرار دارد.

اللهوف سیدبن‌طاووس از جمله مقاتل حضرت سیدالشهداء7متعلق به قرن هفتم هجری ‌است که بر روند مقتل‌نگاری و مقتل‌خوانی‌های پس از خود اثری شگرف گذاشته ‌است. پژوهش پیش‌رو با رویکردی «تحلیلی ـ انتقادی» به نقد و آسیب‌شناسی رویکردها، پیش‌فرض‌ها و انگاره‌های اثرگذار در گزارشگری سیدبن‌طاووس و تحریف­ها و متفرّدات روایی موجود در این کتاب پرداخته‌ است. بر اساس یافته­ها، تسامح‌گرایی، باورمداری و تأویل‌گرایی سیدبن‌طاووس بر گزینش روایات اللهوف حاکم بوده و نیز علی‌رغم شخصیت علمی و معنوی سیدبن‌طاووس که مهم‌ترین عامل شهرت کتاب مزبور ‌است، گزارش­های نقل شده در آن، در مواردی با سنّت، عقل، وقایع مسلّم و یا روایات تاریخی دیگر ناسازگار و یا غیرمقبول ‌است؛ زیرا برگرفته‌ از آن چیزی بوده که در میان عوام شیوع داشته و بدین‌روی عملکرد او بسان محدّثان و تاریخ‌نگاران نبوده ‌است.

هویت قربانی ابراهیم، مسئله­ای جدی در ادیان توحیدی است. ظواهر متون عهدینی، اسحاق را ذبیح می­داند، اما در میان مسلمانان به دلیل اجمال آیات مربوط به داستان ذبح در قرآن، اختلاف­هایی در تعیین ذبیح وجود دارد. دامنۀ این اختلافات در روایات فریقین، بیشتر است. بخشی از روایات فریقین، اسماعیل را ذبیح معرفی می­کند وگروهی دیگر، اسحاق را. پژوهش حاضر، متون مرتبط با این موضوع، را در منابع اسلامی و عهدینی، با رویکردی تحلیلی ـ انتقادی، از رهگذر تحلیل سندی و متنی روایات و متون نقلی عهدینی و اسلامی، ارزیابی می­کند. یافته­های تحقیق نشان می‌دهد با وجود صراحت بخش­هایی از کتاب مقدس در تعیین ذبیح، شواهد درون­متنی حاکی است، عبارت­هایی که به نام ذبیح اشاره دارد، افزوده­های تفسیری مفسران کتاب مقدس است. همچنین با وجود اختلاف در روایات اسلامی، تحلیل اسناد و ملاحظۀ شواهد درون­متنی آیات قرآن و روایات اسلامی، حاکی از آن است که اسماعیل، نامزد قربانی ابراهیم بوده است.

این مقاله جستاری است دربارۀ مقتل الحسین موجود در تاریخ طبری که از جمله مقاتل برجای مانده و قدیمی است و همچون سایر کتب تاریخی و روایی از هجمۀ تحریفات عاشورایی مصون نمانده‌است، چنان‌که در بعضی از مطالب مربوط به حادثۀ عاشورا ما را در تردید قرار می دهد. گزارش طبری از قیام عاشورا برگرفته از روایت ابومخنف است که اکنون قدیم ترین مقتل موجود است. اما در عین حال این مقتل از آشفتگی های متنی رنج می برد؛ به‌طوری‌که گاه با وقایع مسلّم تاریخی ناسازگار است و گاه شأن امام معصوم مورد خدشه واقع شده‌است. این متن در قرن های بعد پایه و اساس نقل علمای شیعی قرار گرفته و از این رو هدف قیام عاشورا را تحت تأثیر قرار داده‌است. در این پژوهش کوشش شده‌است که به برخی از تحریفات مربوط به قبل از حادثۀ عاشورا اشاره شود و مطالب تاریخی و روایی آن مورد کندوکاش قرار گیرد.

درباره بیست‌وچهارمین آیه از سوره یوسف مباحث مختلفی مطرح شده ‌است. واژه «همّ» در این آیه به‌ یوسف منتسب شده که نیازمند بازشناسی دقیق‌تری ‌است. غالب مفسران آن را به قصد و اراده بر عملِ منافی عفّت تفسیر کرده‌اند که به‌ظاهر با عصمت آن حضرت تنافی دارد. در این پژوهش هم‌زمان تحلیل مفهومی و اسنادی «همّ» را در این آیه دنبال، و مهم‌ترین دیدگاه‌های فریقین را به سه دسته تقسیم می‌کنیم. هر کدام از این دیدگاه‌ها ضعف‌هایی دارد و ابهامات مخاطبان را به‌ویژه در مواجهه با ظاهر آیه، سیاق آیات، معنای دقیق لغوی در کتب تاریخی متقدم و روایات تفسیری ذیل آیه به‌خوبی پاسخ نمی‌گوید. در این نوشتار با رویکردی تحلیلی‌انتقادی و تأکید بر معنای لغوی «قصد و اراده» برای واژه «همّ»، معنای مصداقی‌اش در آیه را بررسی می‌کنیم. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مراد از «همّ» منسوب به یوسف j قصد او بر ضرب و شتم و قتل زلیخا، و در مقابل «همّ» منسوب به زلیخا راجع به اراده او بر انجام‌دادن معصیت بوده ‌است. صحّت معنای برداشت‌شده با دلایل سیاقی، لغوی و روایی به‌ دست می‌آید. بدین‌منظور معانی واژگان، اقوال مختلف مفسران فریقین درباره آیه و در نهایت ساختار نحوی آیه را بررسی می‌کنیم.