جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فایده‌گرایی یکی از نظریات اخلاق هنجاری همواره محل منازعه فیلسوفان بوده است. این نظریه در رویکردهای کلاسیک خود بیانگر آن است عملی به لحاظ اخلاقی خوب تلقی می‌شود که بیشترین میزان خیر را برای بیشترین افراد به ارمغان آورد. فیلسوفان اخلاق همواره به اشکالاتی در مورد مولفه‌های اساسی این نظریه برخورده‌اند که در آثار فرانکنا، جی جی اسمارت و دیگران قابل مشاهده است. این اشکالات از چشم‌انداز فلسفی وارد شده است. از طرف دیگر نظریات تصمیم‌گیری در علوم‌شناختی و روان‌شناسی شناختی در رویکرد بیشینه‌سازی سود و رویکرد رضایت‌بخش دنبال می‌شود. گِرد گیگرنزر در یکی از مقالات خود به نحو اجمالی اشاره‌ای به برخی از کاستی‌های نظریه پیامدگرایی از منظر علوم‌شناختی داشته است. در این پژوهش تلاش شده است تبیین دقیق‌تری از فایده‌گرایی و نظریات تصمیم‌گیری ارائه شود و اشکالات گیگرنزر مورد نقد و بررسی قرار گیرد. به نظر می‌رسد بر اساس نظریه بیشینه‌سازی سود، امکان تحقق مولفه‌های فایده‌گرایی کلاسیک و به طور ویژه فایده‌گرایی مدنظر بنتام وجود ندارد. همچنین امکان محاسبه چنین پیامدهایی چه به وسیله ذهن و چه ماشین‌های محاسباتی همانطور که در تقریر گیگرنزر به نحو کلی به آن اشاره شده است، امری غیرممکن است. همچنین وجود معیارهای متعدد، اختلاف نظرهای شخصی در تحقق و بیشینه‌سازی خیر از دیگر عواملی است که از نگاه علوم شناختی چنین محاسباتی را غیرممکن می‌سازد.

مطابق نظریۀ ساحت‌های مختلف هستی‌شناسی در لکان، که متشکل از ساحت خیالی، ساخت واقعی و ساخت امر واقع است، ایگو و سوژه نسبتی با واقعیت پیدا می‌کنند که انتساب این نسبت به اخلاق الگوی اخلاقی متمایزی را پیش رو می‌نهد. اما لکان برای ارائه الگوی اخلاقی امر واقع به گذر از واقعیت نیاز دارد. عبور از واقعیت به‌واسطۀ آموزۀ فراسوی اصل لذت حاصل می‌شود. لکان تلاش می‌کند تا شکاف و فقدان روی واقعیت را به‌واسطۀ ناخودآگاه توضیح دهد تا نظریۀ میل محض را به حوزۀ اخلاق گسترش دهد. براین‌اساس، الگوی اخلاقی آنتیگونه یگانه الگویی است که، ازمنظرِ لکان، وفاداری به میل محض است و می‌تواند میل ناخودآگاه را توصیف کند. آنتیگونه به میل خود تا لحظۀ آخر وفادار است و وفاداری او ناشی از نادیده‌گرفتنِ ساحتِ نمادین و عبور از آن است. آنتیگونه نه‌تنها مطابق میلِ خود عمل می‌کند بلکه میل‌ورزی را تا انتها پیش می‌برد تا به رانۀ محض می‌رسد، رانه‌ای که اصرار بر ابژۀ میل تا پایان و بررویِ یک ابژۀ خاص ادامه دارد. ازنظرِ لکان، این الگو می‌تواند الگوی مناسبی برای اخلاقِ میلِ خودبنیاد و دربرابرِ هر نوع اخلاق واکنشی و دگرگرایانه ازجمله قانون سوپرایگو و امر ایدئولوژیک باشد.

مناقشه واقع‌گرایی و ناواقع‌گرایی یکی از مهم‌ترین مسائل اساسی فرااخلاق بوده و هست. در این میان عقل‌گرایی به عنوان نماینده تمام‌قد واقع‌گرایی و احساس‌گرایی به عنوان نماد اصلی ناواقع‌گرایی معرفی شده‌اند. یکی از عرصه‌های نوین که در این مناقشه می‌تواند نقش ایفا کند علوم اعصاب سناختی است که با بررسی تجربی کارکرد عقل و احساس در جریان قضاوت و عمل اخلاقی، ممکن است به نفع یا بر ضد هریک از این دو وارد میدان شود. ریچارد جویس کسی است که تلاش کرده نشان دهد این یافته‌ها نه از احساس‌گرایی حمایت کرده و نه به عقل‌گرایی خدشه جدی وارد می‌کند. او با بررسی انواع عقل‌گرایی، به حملات منتقدان پاسخ می‌دهد. در این میان مباحث جاناتان هاید و جاشوا گرین به عنوان مدافعان احساس‌گرایی و در نتیجه ناواقع‌گرایی تحت یافته‌های علوم اعصاب شناختی از یک سو و تحلیل‌های جویس از امکان پایبند ماندن به واقع‌گرایی از مسیر عقل‌گرایی باب جدیدی را برای ابراز روایتی برساخت‌گرایانه از واقع‌گرایی می‌دهد که اتفاقا با دیدگاه فیلسوفان مسلمان (یا حداقل برخی از آنان) بسیار سازگار است.

متفکران اسلامی در مورد اشتمال مفهوم حکمت بر "علم" و "عمل" به جدال پرداخته‌اند. در این میان، ابن-تیمیه از دیدگاه عامری در این خصوص انتقاد نموده، عقیده دارد نسبت دانش معقول و دین، از قاعده‌ای تبعیت نمی‌کند و عقل‌گرایان و ازجمله عامری، سعی در انتساب اقوالشان به شرایع الهی دارند. همچنین وی، خاستگاه نظام مفهومی فلاسفه از جمله عامری را در خصوص "حکمت" غیر از اسلام می‌داند. در ارزیابی این انتقادات باید گفت اولاً ابن‌تیمیه تنگ‌بینانه و غیرمنصفانه با آراء متفکران روبرو می‌شود و ثانیاً نقش عامری، صرفاً انتقال مفاهیم فلسفی یونانی به فضای اسلامی نیست؛ بلکه وی مفاهیم فلسفی را به دین عرضه می‌کند. همین‌طور عامری در موارد متعددی، عمل را به عنوانِ اصلِ محوری در علم مطرح نموده، لازمه‌ی عملی را برای علم ضروری می‌داند. وی علم را مبدأ عمل، و عمل را مرحله پایانیِ علم می‌داند و یا عمل را تمام و کمال علم معرفی می‌کند. .

به‌رغم اینکه صدرالمتألهین نفس باور و دانیل دنت فیزیکالیست است، اما در ایجاد سازگاری بین رفتار اختیاری و ضرورت علمی یا عینی، از جهاتی تحلیل‌هایی با نتایج نزدیک ارائه می‌نمایند. در تاریخ سازگارگرایی میان آزادی اراده و ضرورت عینی، اندیشمندان یا از طریق تحلیل طبیعی محض، یا از طریق ایجاد تفکیک میان دوگانه نفس و بدن، یا نظیر ملاصدرا، با تحلیل وحدت‌گرایانه به اثبات سازگاری پرداخته‌اند. صدرالمتألهین با پذیرش علم به‌عنوان صفت حقیقی نفسانی و نحوه فاعلیت تابشی نفس نسبت به صدور خود اراده، به حل مسئله می‌پردازد. اختیار از منظر وی یک وصف وجودی برآمده از حاقّ خودآگاهی است. دانیل دنت عصب‌شناس و فیزیکالیست تکاملی، آزادی اراده و دیگر موارد مشابه درونی را به‌عنوان یک هویت فیزیکالی محض معرفی می‌نماید. او بر خلاف صدرالمتألهین، در راستای اندیشه تکاملی خود، وصف علم را به‌عنوان صفت ضروری فاعل اخلاقی نفی می‌نماید و سپس با طرح قانون نظریه تکاملی، یعنی قاعده «انتخاب طبیعی»، علم را به‌عنوان یک ارمغان ارزشمند انتخاب طبیعی و وصف عارضی برای انسان تبیین نموده و آن را شرط صدور اراده ـ‌که از نظر او، از دیگر محصولات انتخاب طبیعی است‌ـ معرفی می‌نماید. به نظر می‌رسد اگر رهیافت تلفیقی مادی‌ـ‌فرامادی صدرالمتألهین که ضرورتاً با پیدایش مادی شروع می‌گردد، از تفصیل‌های تحلیل فیزیکالیستی دنت آغاز گردد و با تحلیل نفسانی و فرامادی تکمیل شود، به پاسخ بهتر و همه‌جانبه‌ای برای اثبات سازگاری خواهد انجامید.

علی‌رغم تناقض ضمنی موجود، میان «برتری اخلاقی» و «خودگروی» در فلسفه‌ی اخلاق، این مفاهیم در فلسفه‌ی اخلاق نیچه با یکدیگر پیوند دارند. نیچه با تکیه بر مفاهیم «اراده به قدرت» و «انسان برتر»، بر ارتباط اخلاق، به‌عنوان امری وابسته به فردیت و آزادسازی از قیود سنتی تأکید می‌کند. مفهوم خودگروی با مفهوم اراده به قدرت، ارتباط وثیقی دارد که این اراده به‌عنوان ابزاری جهت دستیابی به انسان برتر مطرح می‌شود. انسان برتری که می‌تواند ارزش‌های خود را خلق کند و به برتری اخلاقی دست یابد که این برتری اخلاقی، قدرتی برای عبور از ارزش‌های غالب اجتماعی است. با توجه به رابطه‌ی متقابل میان اراده به قدرت و انسان برتر، این ظرفیت در اندیشه‌ی نیچه وجود دارد که می‌توان با تبیین ارتباط میان خودگروی و برتری اخلاقی نه به‌عنوان مفاهیمی متقابل، بلکه به‌عنوان دو نیروی سازنده در راستای آزادی فردی و رهایی از قیود اجتماعی در فلسفه‌ی اخلاق عمل نمایند.

ایمانوئل لویناس را یکی از مهم‌ترین فیلسوفان عصر جدید می‌شمارند. اهمیت فلسفة او بیشتر در اخلاق نمایان می‌شود. فلسفة اخلاق لویناس بر محور «دیگری» می‌چرخد. در ساختار فلسفة اخلاق وی سوژه‌محوری از اولویت خارج می‌شود و دیگری اولویت پیدا می‌کند. دیگری برای لویناس یک انسان منفعل نیست، بلکه انسانی فعال است که چهرة او بر پیام‌ها و فرامین اخلاقی دلالت می‌کند و سوژه نیز با دریافت این پیام‌ها و فرامین اخلاقی، در خود احساس وظیفه می‌کند که خود را در برابر دیگری پاسخگو و مسئولیت‌پذیر بداند. استمرار این پاسخگویی و مسئولیت‌پذیری به زندگی اخلاقی منتهی می‌شود. اما مسئله این است که رهیافت زندگی اخلاقی در ساختار فلسفة اخلاق لویناس بر چه مبنایی استوار است؟ به تعبیر دیگرک مؤلفه‌های یک زندگی اخلاقی در ساختار فلسفة اخلاق لویناس کدام‌اند؟ لویناس بر این باور است که سوژه هنگام مواجهه با چهرة دیگری، میل و کششی درونی نسبت به دیگری پیدا می‌کند. این میل و کشش درونی نسبت به دیگری که از میل سوژه به نامتناهی و کمال سرچشمه می‌گیرد، یک میل بنیادین و متافیزیکی است و به رابطه و تعامل اخلاقی سوژه با دیگری و در نهایت، به زندگی اخلاقی منجر می‌شود. سوژه در درون زندگی اخلاقی، هویت حقیقی خود را که یک هویت اخلاقی است، پیدا می‌کند و با پرورش استعداد‌های اخلاقی خود، در مسیر نامتناهی شدن و دست‌یابی به کمالات گام بر می‌دارد.

حق در معنای کلان، ابعادی گسترده دارد؛ اخلاق یکی از ابعاد مهم و پرکاربرد آن است. به‌رغم اهمیت این نوع حق، ابهاماتی نیز پیرامون آن وجود دارد. آیا اصلاً حق اخلاقی وجود خارجی دارد؟ اگر در عالم واقع موجود است، خاستگاه آن چیست؟ هنگام تزاحم حقوق با اخلاق، اولویت با حقوق است یا اخلاق؟ متعلَّق حق اخلاقی چیست؟ آیا می­توان تحت شرایطی، آن را اسقاط نمود؟ در این نوشتار، ضمن بررسی برخی عناوین کلی حق اخلاقی، به‌منظور آشنایی اجمالی و رفع ابهامات موجود، ساختار حق اخلاقی به‌طور موردی از منظر هیلل استاینر و علامه طباطبایی مورد بررسی قرار گرفته است. روش پژوهش در این مقاله، توصیفی‌ـ‌تحلیلی است و با استفاده از تحلیل متن صورت گرفته است. یافته­ها نشان می­دهد که‌ به‌رغم آنکه هر دو فیلسوف، حق اخلاقی را حقی واقعی و موجود می­دانند، اما در بحث «ساختار حق اخلاقی»، اختلاف میان دو دیدگاه، محسوس است. هیلل استاینر، صاحب حق را متعلق حق اخلاقی دانسته که اگر از ادعای خود چشم بپوشد، حق اخلاقی ساقط می­شود. اما افق دید علامه طباطبایی کاملاً متفاوت است. به‌عقیدة علامه، حق همان فضیلت است؛ در این صورت، متعلق حق، فعل اخلاقی است و اسقاط حق، غیرممکن است.