جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يکي از ويژگي‌هاي اصلي نهضت پروتستان که در عملکرد رهبران آن، به‌ویژه مارتين لوتر نيز کاملاً ظهور و بروز دارد، مخالفت و تقابل با مرجعيت ديني در کليساي کاتوليک و در رأس آن پاپ است. «نهضت اصلاح ديني»، نه با شخص پاپ يا نهادي خاص، بلکه با اصل مرجعيت پاپ و حاکميت کليسا ضديت داشت. اصلاح‌طلبان پس از آنکه با تأکيد بر شعارهايي مانند «فقط کتاب مقدس»، حجيت و مرجعيت مقامات و نهادهاي کليسايي را به چالش کشيدند، کوشیدند کتاب مقدس را «يگانه مرجع حقيقي دين» معرفي کنند؛ اما به علت آنکه برداشت‌هاي مختلف از کتاب مقدس همواره امکان‌پذير است، اين تغيير مرجعيت در عمل، مشکلات مهم‌تري را به وجود آورد که از آن به «بحران مرجعيت» ياد مي‌کنيم. درواقع رهبران پروتستان به قصد اصلاح مرجعيت موجود، اصل بناي مرجعيت ديني را تخريب کردند و چنان هرج ‌و مرجي به وجود آوردند که ديگر تلاش‌هاي خودشان هم براي بازسازي اين بنا بي‌فايده بود و هرگز نتوانستند اين آب رفته را به جوي بازگرداندند. چون خطر تأثير پروتستانتيزم در جامعه اسلامي، به‌ویژه ميان روشنفکران مسلمان همواره وجود داشته است، اين مقاله با روشي توصيفي ـ تحليلي به بررسي علل و عوامل، فرايند شکل‌گيري و پيامدهاي اين مسئله پرداخته است.

احساسات و عواطف، ازجمله سرمايه‌هاي وجودي آدمي است که وي را از ساير موجودات ممتاز کرده و نيروي محرک وي براي انجام رفتارهاي اختياري قلمداد مي‌شوند. ازآنجاکه اختيار انسان در ايجاد، تقويت و تضعيف احساسات نقش مستقيم دارد، يک نظام جامع اخلاقي، نمي‌تواند نسبت به ارزيابي اخلاقي آنها بي‌تفاوت بوده، نسبت به آنها خوب و بد اخلاقي را مطرح نکند. سؤال مهمي که در اين زمينه مطرح است اينکه انسان بايد چه احساسي نسبت به خود، خدا، انسان‌هاي ديگر و طبيعت پيراموني داشته باشد و از چه احساساتي بايد پرهيز کند؟ سؤال مهم‌تر اينکه آيا ميان ارزش‌هاي اخلاقي ناظر به اين احساسات، ارتباطي وجود دارد يا خير؟ پاسخ به سؤال اخير، مسئله اصلي اين تحقيق است. هنگامي در فضاي آموزه‌هاي اسلامي با ارزش‌هاي اخلاقي ناظر به مواجهه احساسي در ارتباطات مختلف انسان مواجه مي‌شويم، همه آنها را با يکديگر و با محوريت مبناي هماهنگ‌کننده؛ يعني «خداخواهي» منسجم و هماهنگ مي‌يابيم. در اين تحقيق، با روش تحليلي ـ توصيفي سعي شده به‌صورت تفصيلي تبييني صحيح از انسجام دروني ارزش‌هاي اخلاقي ناظر به مواجهه احساسي ارائه گردد.

‫تحقيق حاضر با رويکردي تطبيقي، به تشريح ديدگاه‌هاي دين اسلام و آيين‌هاي هندوئيسم و بوديسم در مقوله عوامل نجات مي‌پردازد و مباني هر يک را در اين زمينه تجزيه و تحليل مي‌کند. نويسنده در پنج فصل نظريات مختلف را مطرح و ديدگاه‌هاي بوديسم و هندوئيسم در مورد نجات را نقد کرده است. در فصل اول کليات تحقيق و واژه‌هايي مانند نجات و جهان‌بيني مبتني بر آن و کلمات مترادف آن ارائه مي‌شود. در فصل دوم ماهيت نجات، انواع، مراحل نجات، عوامل نجات و موانع نجات از ديدگاه هندوئيسم و سپس بوديسم مطرح شده است. در فصل سوم و چهارم ديدگاه‌هاي دين اسلام در ماهيت و عوامل نجات و تشکيکي بودن ايمان، مطلق بودن ايمان و قوي‌ترين عامل رهايي و نجات ايمان و عمل صالح عنوان مي‌گردد. در بخش عمل صالح که خود يکي از دو عامل نجات قلمداد شده، شفاعت نيز به طور مجزا يکي از عوامل نجات از منظر دين اسلام خوانده مي‌شود. در فصل پنجم به نقد آموزه نجات از ديدگاه آيين‌هاي هندو و بودا پرداخته، که در سه محور ماهيت، عوامل و موانع نجات، نخست به نقد مشترک و سپس به نقد مخصوص هر کدام توجه شده است. نويسنده آياتي از قرآن، روايات و آموزه‌هاي مندرج در اوپانيشادها، مهابهاراتا، وداها، پورانه‌ها، رامايانا، بهگودگيتا و ساير نصوص ديني هندوها و بودايي‌ها در مورد روح، جسم، خدا، جهان آخرت، بهشت، جهنم، جهان پس از مرگ، حقيقت روح و... را بررسيده و نتيجه مي‌گيرد که: عامل اصلي نجات، ايمان و عمل است و مهم‌ترين مانع نجات، ظلم و پيروي از هواي نفس. وي حقانيت اديان و نسبت آن با مسأله نجات و ديدگاه‌هاي مختلف در اين زمينه را نقل کرده است.

خشونت و افراطی­گری در پوشش دین قدمتی به تاریخ ادیان دارد. با این همه تشدید این امر در سده اخیر به چالشی مخاطره­آمیز در راه صلح و هم­زیستی مسالمت‌آمیز ادیان تبدیل شده است. در مسیحیت نیز طیف­های شاخصی همچون «بنیادگرایان» با داعیه خلوص دینی، به تحلیل و استنباط از کتاب مقدس و به­طور خاص پیشگویی­های آخرالزمانی آن مبادرت می‌روزند. این امر در بسیاری موارد بروز گرایشات خشونت‌بار و تندروی دینی را به­دنبال داشته است. تأکید بر تحلیل «نص­گرایانه» و نگاهی موعودگرا به پیشگویی­های کتاب مقدس درحالی است که غالب مسیحیان اعم از کاتولیک و ارتدوکس و بسیاری از شاخه­های پروتستانتیزم این متون را به­گونه «روحانی»، «تمثیلی»، «تاریخی» و «گذشته­گرایانه» و... معنا و تفسیر می­کند. لازمه قبول روش نخست التزام به تمامی لوازم مستقیم و غیرمستقیم این باورها (نظیر تحقق بازگشت­گرایی یهودیان به فلسطین، بناء شهر وعده داده شده خدا در روی زمین، نبرد آرماگدون و...) توجیه و تقدس بخشی به خشونت­ها و افراط مذهبی در مسیر تحقق آن بوده است. در مقاله فراروی که با روش تحلیلی _ انتقادی نگارش یافته است، سعی بر آن است تا که نشان دهد تفسیر بنیادگرایانه از پیشگویی­های آخرالزمانی کتاب مقدس و پایبندی به لوازم تحقق بخش آن زمینه­ساز شکل‌گیری خشونت مذهبی در میان بنیادگرایان و به خصوص طیف شاخص آنان یعنی «صهیونیزم مسیحی» گردیده است.

فرقه «دونمه» یک فرقه یهودی _ اسلامی است که شکل‌گیری آن، ریشه در ادعاهای دروغین عارف‌نمایی یهودی به نام «شبتای صوی» دارد. او که در تاریخ ادیان به عنوان یک یهودی مسلمان شده شناخته می‌شود، در دوره یهودی بودن حیات خویش با کمک پیامبر دروغین دیگری به نام «ناتان غزّه‌ای» ادعای پیامبری و سپس خدایی نمود و با جذابیتی که در ابعاد مختلف شخصیتش وجود داشت به سرعت پیروانی را به گرد خود فراهم آورد. لیکن پس از آن‌که از سوی علمای یهود مورد تکفیر قرار گرفت، با فشار سلطان عثمانی، به ظاهر مسلمان گشت و به «محمد افندی» تغییر نام داد و در همین وضعیت نیز درگذشت. اما این پایان جریان شبتایی نبود و برخی از پیروان یهودی وی با طرح ادعاهایی جدید، مقدمات تشکیل فرقه‌ای را فراهم آوردند که «دونمه» نامیده می‌شود. این فرقه نه تنها آسیب‌های فراوانی را بر یهودیت وارد نمود، بلکه در سقوط حکومت عثمانی و حاکمیت اسلام در ترکیه نیز نقش به‌سزایی داشته است. در این مقاله سعی شده تا ضمن تبیین شخصیت شبتای‌صوی به عنوان خاستگاه اصلی این جریان؛ رابطه میان این مدعیان دروغین و تاسیس فرقه دونمه، و تاثیر آن بر جامعه یهودی و اسلامی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.

اخلاق و دین دو رکن اساسی زندگی بشر است، اگرچه برخی از دین رویگردان بوده ولی اخلاقی زیستن را ترک نکرده و بر اساس معیارهای عرفی یا شخصی افعال اخلاقی را لاجرم دانسته‌اند. امّا این که چه کاری و با چه معیاری اخلاقی محسوب می‌گردد، اندیشــمندان دغدغه‌مند را بر آن داشته که هرکدام معیارهایی را ارائه دهند و ما حصل آن نظام‌های اخلاقی متعددی است که ذیل اخلاق هنجاری و تحت عنوان فلسفه اخلاق مطرح گردیده است. در کنار تمام نظام‌های اخلاقی و دستورات آن‌ها اسلام نیز در پرتو سخن (إنی بعثت لأتمم مکارم الأخلاق) مدعی ارائه نظام اخلاقی است؛ نظامی که منبع استنطاق آن، آیات قرآن و روایات معصومین علیهم صلوات الله می‌باشد. از میان نظام‌های اخلاقی برگرفته از اخلاق هنجاری، دو نظام وظیفه‌گرایی و غایت‌گرایی بیشترین شباهت را به نظام اخلاقی اسلام دارد. در این نوشتار برای تشخیص نظام اخلاقی اسلام و این همانی آن، با دو نظام اخلاقی مذکور و یا عدم این همانی، بعد از تعریف مفاهیم و کلّیات از قبیل اخلاق در لغت و اصطلاح، علم اخلاق، فلسفه اخــلاق و چیستی گزاره‌های اخلاقی به بررســـی ماهیت دو نظام اخلاقی وظیفه‌گرایی و غایت‌گرایی از طریق مهم‌ترین نظریات آن‌ها پرداخته و در ادامه با ذکر آیات متعددی از قرآن و استشهاد از روایات در صدد استنطاق از آیات قرآن برای فهم نظام اخلاقی آن برآمدیم و در نهایت به دست آوردیم که نظام اخلاقی قرآن، تلفیقی از وظیفه‌گرایی و غایت‌گرایی اخلاقی است، البته نه غایت‌گرایی اخــلاقی مصطلح بلکه غایت-گرایی با تعریفی خاص که همان رسیدن به سعادت آخرت و کسب رضایت الهی است بدین صورت که خدای متعال انسان‌ها را برای رسیدن به سعادت اُخروی و کسب رضایت الهی در قالب برخی اوامر وظیفه گرایانه در این دنیا راهنمایی نموده است. از این رو اگر اوامر وظیفه-گرایانه‌ای نیز در آیات و روایات مطرح گردیده است، بیانگر وظیفه‌گرا بودن انسان در دنیا بوده و در آخر به همان غایت‌گرایی مذکور ختـم می‌شود.

«آرامش» از نیازهای فطری و گمشدۀ بشر امروز است؛ حالتی نفسانی همراه با آسودگی و ثبات که در آن اضطراب، نگرانی، خشم، درد و مانند آنها وجود ندارد. هدف از پژوهش، بررسی تحلیلی با رویکرد مقایسه‌ای از آرامش در معنویت اسلامی و معنویت‌های سکولار می‌باشد. یافته‌های به‌دست‌آمده نشان می‌دهد، معنویت‌های سکولار با نگاهی دنیاگرایانه، مدعی تأمین این نیاز شده و با دستورالعمل‌های دنیوی، انسان‌ها را به سوی سرابی از آرامش‌های دنیوی پوچ، زودگذر و سلبی که صرفاً نداشتن اضطراب است، راهنمایی می‌کنند که با آرامش الهی که آرامشی پایدار و ایجابی است، سنخیتی ندارد و راه‌کارهای بیان‌شده از سوی آنها یا ادعای توخالی است؛ یا تأیید ضعیف اسلام می‌باشد. اما دین اسلام به‌عنوان دینی جامع و کامل و مطابق با فطرت انسان‌ها، تأمین نیازهای بشری را در راستای هدف غایی یعنی قرب الهی می‌داند. ازاین‌رو، معنویت اسلامی، براساس آیات قرآن کریم و روایات اهل‌بيت علیها السلام، عناصر و عوامل آرامش‌آفرینِ همسو با هدف غایی را مورد توجه قرار داده و به بیان آنها می‌پردازد.

بي‌‌شک افعال اخلاقي نيازمند ضمانت عملي هستند. ضمانت يا بيروني است؛ مانند نظارت‌ها و کنترل‌ها؛ يا دروني است؛ مانند باورها و اعتقادات. باور به معاد، از جمله مهم‌ترين باورهايي است که ضامن اجراي اصول و افعال اخلاقي است. هدف اين تحقيق نشان دادن کيفيت ضمانت معادباوري با روش عقلي ـ‌ نقلي است. تحقق عدالت در معاد، سوق‌دهنده‌اي قوي به ‌سمت خوبي‌ها و اِعراض از بدي‌هاست. همچنين رسوايي اخروي و ايصال عذاب‌هاي اُخروي به فاعلِ امور قبيح، با توجه به حب انسان‌ها به ذات خود، عاملي بي‌نظير در ترک زشتي‌هاست. همچنين اعتقاد به جهاني بي‌انتها و ابدي و مقايسۀ آن با دنياي فاني و زودگذر، ارزش را به جهان اخروي مي‌دهد و دنيا و مافيها را در چشم باورمند به معاد کم‌ارزش، بلکه بي‌ارزش مي‌کند. در نتيجه، خود را براي آن هزينه نمي‌کند. محبت به کمال مطلق و مواجهه با کامل مطلق در آخرت،‌ عاملي بي‌همتا براي اعراض از بدي‌ها و موانع کمال است. چنين نتايجي که در سايۀ اعتقاد و باور به معاد حاصل مي‌شود، ضمانت اجراي اخلاق خواهند بود.

واژه دیر آشناى اخلاق آنگاه که با کلماتى چون فلسفه ترکیب مى‏شود، گاه با کج فهمى‏هایى همراه مى‏گردد; چنان که بسیارى را گمان بر این است که «فلسفه اخلاق‏» چیزى جز فایده و ضرورت رعایت آداب اخلاقى نیست . نویسنده در این مقاله وجوه تمایز علم اخلاق و فلسفه اخلاق را بر مى‏شمارد و بر آن است تا به صورتى گذرا، تفاوت آنها را تبیین نماید . پیش از بیان تفاوت علم اخلاق با فلسفه اخلاق شایسته است ابتدا نگاهى گذرا به مفردات این دو اصطلاح یعنى واژه‏هاى «علم‏» ، «اخلاق‏» و «فلسفه‏» بیافکنیم تا با دقت و بصیرت بیشترى به بحث اصلى بپردازیم .