جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

لودویگ یوزف یوهان ویتگنشتاین (1951 - 1889)، چهرۀ برجسته¬ی فلسفۀ تحلیلی و از مهم¬ترین فیلسوفان قرن بیستم بود که آثارش تأثیر چشم¬گیری در مباحث معرفت¬شناسی، فلسفۀ زبان و فلسفۀ ذهن گذاشت. هرچند که نوشته¬ها و اظهارات مستقیم ویتگنشتاین راجع به دین بسیار اندک می¬باشند، اما شرح¬ها و تلاش¬هایی که به جهت بررسی و انطباق پیامدها و برآیندهای فلسفۀ وی با تفکر دینی نگاشته شده¬اند، بسیار است. یکی از معتبرترین این نوشته¬ها، کتاب ویتگنشتاین و فلسفۀ دین به ویراستاری رابرت.ال.ارینگتون و مارک ادیس در سال 2001 توسط انتشارات راتلج منتشر گردیده است. این کتاب شامل ده مقاله از نویسندگان و ویتگنشتاین¬پژوهان مختلف ذیل عنوان فلسفۀ دین از نگاهِ ویتگنشتاین می-باشد. هدف این پژوهش، ترجمۀ پنج مقاله از ده مقالۀ کتاب ویتگنشتاین و فلسفۀ دین ضمن بررسی مضامین و آراء مطرح شده در آن¬ها می¬باشد که موضوعات مطرح شده در این پنج مقاله، خدا، جادو، آفرینش، ایمان و گفتار دینی می¬باشند.

این رساله به بررسی حجیّت معرفت‌شناختی وحی از منظر معرفت‌شناسیِ تحلیلی معاصر، خصوصا معرفت‌شناسیِ گواهی، می‌پردازد. بنابر نتایج فصل نخست، توجیه مقوله‌ای ذومراتب است که با لحاظ معیارهای درون‌گرایانه و برون‌گرایانه تکوین می‌یابد. از این رو در بحث از شروط اعتبار گواهی نیز دیدگاه ترکیبی جنیفر لکی با برخی ملاحظات تقویت می‌شود. بنابر دیدگاه لکی، ابتناء باور بر گواهیِ گوینده، وثاقت گوینده، وثاقت شنونده، مدلّل بودنِ وثاقت گوینده برای شنونده، مناسب بودن محیط دریافت گواهی و فقدان ناقض علیه سخنِ گوینده، شش شرط لازم برای «تعبّد موجّه» هستند. در فصل دوم ضمن بحث از مدلهای وحی، شش مدل عمده در باب وحی طرح و بررسی می‌گردند که عبارتند از «مدل علّی»، «وحی به مثابه تجربه دینی»، «وحی به مثابه بصیرت نوین»، «وحی به مثابه تاریخ»، «وحی به مثابه حضور دیالکتیکی» و «وحی به مثابه گواهی». مدل گواهی مدلی است که با لحاظ معیارهای درون‌ وحی‌ای و برون وحی‌ای تقویت می‌شود. در فصل سوم عقلانیتِ تعبّد به گواهی‌های قرآنی بر اساس شروط لکی ارزیابی می‌شود. نتیجۀ نهایی رساله این است که عقلانیت یا عدم عقلانیتِ تعبّد به گواهی‌های قرآنی امری نسبی است و نه مطلق. زیرا هر شخصی در صورتی می‌تواند به نحو کاملا موجّهی به هر فقره از آیات قرآن تعبّد بورزد که شروط شش گانۀ مذکور در تعبّد وی به آن فقره محرز باشد؛ در حالیکه احراز این شش شرط نسبت به افراد مختلف و نسبت به آیات مختلف متفاوت است و لذا همگان نمی‌توانند در سطح یکسانی به کلّ آیات قرآن تعبّد بورزند.

ویلیام راو (2015-1931) فیلسوف دین آمریکایی، در کتاب آیا خدا می‌تواند مختار باشد؟، به مسئله‌ی اختیار الهی پرداخته و کوشیده است تا با مطرح کردن دیدگاه اختیار الهی فیلسوفان متعدد، نظرات گوناگون درباب این مسئله را مطرح و نقد نماید. او با در نظر گرفتن اختیار خدا درباره‌ی خلقت جهان، درصدد است تا بگوید هر راهی برای اثبات اختیار محض خدا به بن‌بست می‌رسد. بدین جهت، او تمام صورت‌های محتمل درباره‌ی جهان‌های ممکن را بررسی می‌نماید. از نظر او سه الگو می‌توان برای جهان‌های ممکن متصور بود: 1- الگوی وجود بهترین جهان ممکن، 2- الگوی نبود بهترین جهان ممکن، 3- الگوی جهان‌های ممکنِ به یک اندازه خیر و نه هیچ یک برتر. در الگوی وجود بهترین جهان ممکن که مورد اعتقاد فیلسوفانی از جمله لایب‌نیتس بوده است، کمالات خدا، انتخاب بهترین جهان توسط او را ضروری می‌سازد، زیرا خدا صفات قدرت مطلق، علم مطلق و خیریت محض را به نحو مطلق و ضروری دارد و نمی‌تواند آن‌ها را از خود سلب کند؛ لذا در این الگو، به هیچ وجه خدا نمی‌تواند از روی اختیار عمل کند. در الگوی دوم که به ازای هر جهانی، جهانی بهتر از آن وجود دارد، از آن‌جایی که هر جهانی که خدا خلق کند، می‌توانسته جهانی بهتر از آن را خلق کند، پس ممکن است خالقی وجود داشته باشد که جهانی بهتر خلق کند، لذا در این الگو، خدا مختار نیست هر جهانی را خلق کند؛ چرا که این کار با خیریت او در تناقض است. در الگوی سوم، علاوه بر این که انتقاد می‌‌شود خدا دلیل کافی برای انتخاب نمودن یک جهان را ندارد، گفته می‌شود تنها در جایی که اهمیتی ندارد خدا چه می‌کند، او مختار است.

موضوع اصلی نوشتار حاضر، گذار از مدارای دینی به مدارای اخلاقی_سیاسی است که مطابق پیش‌فرض‌های نگارنده با اندیشه‌ی جان استوارت میل محقق گردیده است. در بررسی این موضوع لازم بود که نخست مدارا اصطلاح‌شناسی گردد و جایگاه مفهومی آن در قرون شانزدهم تا نوزدهم موردبررسی واقع شود. در این بررسی تلاش شده است تا نشان داده شود جنس استدلال‌های حامی مدارا تا پیش از میل، الهیاتی است و قلمروی که در آن از رفتار توأم با مدارا حمایت می‌شود، دایره‌ی دینداران است. در بررسی اندیشه‌ی میل، ضمن تقریر استدلال‌های میل در حمایت از مدارا، نشان داده می‌شود که مبنای استدلال‌های میل، فایده‌باوری اخلاقی، تجربه‌گرایی و استقراگرایی است و دایره‌ی مورد تأکید او برای رفتار توأم با مدارا همه‌ی افراد جامعه را در بر می‌گیرد. در خلال بیان گذار مورد ادعا، مواضع میل در حوزه‌های دین، اخلاق و سیاست نیز مورد بررسی قرارگرفته است و تلاش شده تأثیر بخش‌های مختلف منظومه‌ی فکری میل بر اندیشه‌ی او در باب مدارا، بیان گردد. در پایان پژوهش پس از بررسی نقدهایی که بر جان استوارت میل رفته است، نتیجه‌گیری پژوهش حکایتگر آن است که می‌توان فرضیه‌های اولیه‌ی پژوهش را پذیرفت و عنوان داشت که گذار از مدارای دینی به مدارای اخلاقی_سیاسی با اندیشه‌ی میل محقق گردیده است.

شهاب‌الدین سهروردی فیلسوف شهیر قرن ششم و بنیان‌گذار مکتب اشراقی در فلسفه اسلامی است. اقوال و آرای کثیری پیرامون فلسفۀ او مطرح شده است. بسیاری او را احیاگر حکمت ایران باستان می‌دانند. در این میان کسانی هم هستند که چنین نظری را نمی‌پذیرند. از جمله جان والبریج، سهروردی پژوه معاصر که سه تک‌نگاری در باب فلسفۀ او دارد. پژوهش حاضر به ترجمه و بررسی سومین کتاب جان والبریج با عنوان «حکمت شرق عرفانی» پرداخته است. در این پژوهش، نسبت میان فلسفۀ سهروردی و سنت شرق‌گرایی فلسفی از نگاه جان والبریج بررسی شده است. از منظر والبریج، سهروردی در حلقۀ نو افلاطونیانی است که تصوری آرمانی از شرق داشته‌اند. در حقیقت والبریج در پنج فصل کتاب «حکمت شرق عرفانی» از رهگذر سهروردی به سیر شرق‌گرایی افلاطونی پرداخته است. فصل اول کتاب در باب آثار مشکوک‌الاعتبار شرق‌گرایانه در یونان است و در نهایت والبریج نتیجه می‌گیرد که سهروردی یک شرق‌گرای افلاطونی بوده است. او در فصل دوم کتاب از تاریخ اسطوره‌ای حکمت شرقی در آثار سهروردی و پیروان نزدیکش سخن رانده و این تاریخ را مرتبط با هرمس و مصر دانسته است. والبریج در فصل سوم به ارتباط فلسفۀ سهروردی و ایران باستان، به ویژه مفاهیم «نور» و «ظلمت» پرداخته است. او در فصل چهارم به نوتن‌یابی و تناسخ در آثار سهروردی پرداخته و در پی پاسخِ این سوال است که چرا سهروردی این موضوعات را به شخصیتی چون بودا نسبت می‌دهد. والبریج در فصل پایانی، به مرکزیت‌یافتن عناصر ایرانی در تفکر سهروردی و همچنین ربط و نسبت میان سهروردی و ملی گرایی ایرانی پرداخته و علل تاریخی آن را بررسی کرده است.

پرسش از چیستی حقیقت و چگونگی ایجاد باورها و همچنین سوال از نسبت آن‌ها با منافع و مصالح افراد در ذهن نظریه‌پردازان معرفت‌شناسی وجود داشته‌است. در این پژوهش تلاش شده‌است با تعمق در آراء ویلیام جیمز و با در نظر گرفتن رویکرد عملگرایانه‌ی او به دین، جایگاه مصلحت‌سنجی در حیطه‌ی اخلاقی باور و اراده‌ی معطوف به آن، تبیین شود.در این نوشتار، ابتدا به بررسی مفاهیم «واقعیت» و «حقیقت» پرداخته و در این راستا، نظریه ی صدق جیمز را بررسی کردیم تا مشخص شود ملاک حقیقت در آراء وی چیست. با توجه به پراگماتیستی بودن نظریه‌ی صدق وی، مفهوم کلیدی بعدی «فایده» بود که آن را بررسی کردیم. سپس با بررسی مفهوم «باور»، عوامل و قواعد شکل‌گیری آن، عاملیت اراده انسان در شکل‌گیری باورها را شرح دادیم. در این سیر ضمن بررسی تقابل نظریات جیمز و عقل‌گرایانی چون کلیفرد، دو اصل مهم جیمز، یعنی انتخاب اصیل و باور خودتحقق‌بخش را نیز بررسی کردیم. «مصلحت»، دلیل جیمز برای ارائه‌ی نظریات خود و یکی از مفاهیمی است که در باب حقیقت، از آن استفاده کرده است. با توجه به این که این واژه در حیطه‌ی سودمندی معنا شده و متضمن نوعی مجوز برای انجام برخی اعمال است، بررسی دقیق‌تر آن مهم به نظر می‌رسید. بنابراین ضمن بررسی «مصلحت» در آثار و نظریات جیمز، جایگاه و لزوم استفاده از آن را در آراء وی ارزیابی کرده و به این نتیجه رسیدیم امکان معادل سازی واژه‌ی منفعت به جای مصلحت و بهره‌مندی از آن وجود داشته است. در نهایت مهم ترین نقدهایی که به مفهوم حقیقت و فایده در آراء جیمز وارد شده بود را نیز مطرح کرده و تا حد امکان پاسخ های موجود را نیز بیان کردیم و در باب مصلحت نیز بیان کردیم که استفاده از این مفهوم، با معنی متداول فعلی و جایگاه آن در نظام فکری و جامعه‌ی حاضر تفاوت داشته و مناسب نمی‌باشد.

محمد عابد الجابری در شمار معدود روشنفکرانی است که دست به کار نظری در خصوص اندیشة اخلاقی در تمدن عربی-اسلامی زده‌اند. مهمترین اثر او پروژة «نقد عقل عربی» است که در ضمنِ چهار جلد ارائه شده است. او در جلد اول و دوم این پروژه به شکل‌گیری و ساختارِ عقل عربی پرداخته و در جلد سوم به سراغ عقل سیاسی در جهان عرب رفته است؛ اما او در جلد چهارم، اندیشة اخلاقی و هنجاری مسلمانان را هم به صورت تحلیلی-توصیفی و هم به صورت تاریخی بررسی کرده است. او به بررسی پنج نظام بزرگ اخلاقی-هنجاری موجود در تاریخ تمدن اسلامی پرداخته که هر یک برآمده از یکی از سنت‌های فکری و فرهنگیِ ادغام شده در درون این تمدن هستند؛ یعنی: 1-سنت یونانی؛ 2-سنت ایرانی؛ 3-سنت صوفیانه؛ 4-سنت ناب عربی؛ 5-سنت ناب اسلامی. او کوشیده در هر یک از این نظام‌های کلان، یک هنجار و ارزشِ محوری کشف کند؛ به این ترتیب او: هنجار محوری اخلاق در سنت یونانی را «خوشبختی»؛ هنجار محوری اخلاق در سنت ایرانی را «فرمانبرداری»؛ هنجار محوری اخلاق در سنت صوفیانه را «فناء»؛ هنجار محوری اخلاق در سنت ناب عربی را «مروّت»؛ هنجار محوری اخلاق در سنت ناب اسلامی را «عمل صالح یا مصلحت»؛ دانسته است.جابری در تبیین و بررسی سنت ناب اسلامی و هنجار محوری آن از شش دانشمند به ترتیب:1-محاسبی؛ 2-ماوردی؛ 3-راغب اصفهانی؛ 4-غزالی؛ 5-عزبن عبدالسلام؛ 6- ابن تیمیه؛ نام برده و سهم هر کدام را از تلاش در مسیر اخلاق اسلامی و اسلامی‌سازی اخلاق مطرح کرده است، که در نهایت او در این مسیر تنها شخص ممتاز را عزبن عبدالسلام دانسته و عنوان داشته که تنها تلاش او، رنگ و بوی اخلاق ناب و خالص اسلامی دارد؛ و پیرو او در سیاست نیز تنها ابن تیمیه با رنگ و بویی کاملاً اسلامی قدم برداشته است. هدف اصلی این نوشتار بررسی و تبیین دیدگاه محمد عابد الجابری در خصوص سنت ناب اسلامی و هنجار محوری آن است.

مساله ی "امامت" یکی از مهم ترین مباحث کلامی و عقیدتی است که بین فرقه های مختلف، خصوصا شیعه و اهل سنت مورد اختلاف واقع شده است و ما به جهت اهمیت این موضوع، آن را در سه محور اصلی یعنی ضرورت وجود امام، عصمت و نص امام از منظر دو متکلم بزرگ اهل سنت و تشیع، یعنی ابوحامد غزالی و خواجه نصیرالدین مورد بررسی و مقایسه قرار داده ایم.غزالی وجود امام را به ادله ی شرعی و اجماع امت، ضروری دانسته و آن را برای قوام دین و دنیا مفید می داند اما عصمت را برای امام شرط نمی داند. او معتقد است تنها در امور کشور داری و تجهیز سپاه و... به امام نیازمندیم که برای انجام این قبیل کارها امام نیازی به علم الهی و لدنی ندارد و از این رو به عصمت نیازی نیست. او مانند دیگر پیروان اهل سنت تعیین امام را به انتخاب مردم می داند و هرگونه ادعای نصی از سوی شیعه را بی ربط به مسأله ی امامت و غیر متواتر معرفی می کند. از نظر او اگر این اخبار، متواتر بودند هرگز در آنها شک نمی کردیم در حالی که به این اخبار مشکوکیم. بنابراین احادیثی چون حدیث غدیر و منزلت صرفاً بیانگر احترام و دوستی بین پیغمبر صل الله علیه وآله و علی علیه السلام است؛ نه دلیلی بر امامت علی علیه السلام اما در مقابل این دیدگاه، خواجه ، نظرات متفاوتی داشته و با ادله ی متقن و استواری به دفاع از نظریه ی شیعه می پردازد. خواجه، وجود امام را نه به ادله ی شرعی، بلکه به دلیل عقلی و با استناد به "قاعده ی لطف" بر خداوند واجب می داند و با ارائه ی ادله ی عقلی متعدد، عصمت را نیز برای امام ضروری می داند. وی می گوید اگر امام معصوم نباشد در این صورت تسلسل لازم آمده، دیگر نمی توان به تکالیف شرع اطمینان حاصل کرد، و در صورت انجام افعال قبیح از وی، نهی از عمل وی واجب می شود. در این صورت غرض از نصب امام نقض شده و مقام امام از سایر مردم پایین تر می آید، در حالی که امام باید افضل از همه باشد. خواجه معتقد است عصمت، خصیصه ی نا آشکاری است که کسی جز پروردگار به آن علم ندارد. لذا نصب امام باید از سوی خدا و رسولش صورت گیرد و این یعنی نص. و همچنین با تمسک به شیوه ی رسول خدا بعید است که در خصوص چنین امر خطیری سکوت کرده باشد. سپس خواجه با اختصاص نص و عصمت به علی، امامت را از آنِ علی و فرزندانش دانسته و به ابطال امامت غیر او می پردازد.

تجلی نقطه محوری ابن عربی است،تجلی حق دارای مراتبی است .فیض اقدس که مرتبه عدم تعین است و تحدد است مرحله اول تجلی حق است تجلی حق تعالی بر خود این تجلی کاملا یک امر غیبی، فرامادی، فرا زمانی و فراتاریخی است .به عبارت دیگر اولین مرتبه تجلی حق تعالی، ظهور اعیان ثابته است .فیض مقدس، مرتبه دوم تجلی حق تعالی است که تجلی شهودی نیز نامیده شده ،در این مرحله حق در صورت های بی نهایت متکثر در عالم شهادت ظهور پیدا می کند و تجلی می کند.سه نوع تعطیل در سنت غربی و اسلامی لحاظ شده است ، اولی : تعطیل عن المعرفة . دومی :تعطیل عن البیان . سومی : تعطیل ذات عن الصفات .در تفکر هیک تعطیل عن المعرفة موضوعیت محوری دارد چه از لحاظ ادراکات عقلی و چه از لحاظ تجربه دینی انسان نمی تواند به حق فی نفسه آنگونه که هست معرفت پیدا کند . در مقابل در سنت ابن عربی و نظریه تجلی او هر سه نوع تعطیل منتفی و مردود است لذا حق در ذات خود هم قابل شناخت و هم قابل توصیف است و ادراکات عقلی به عنوان مقدمه ای برای شهود حق از اهمیت خاصی برخوردار است .

در این رساله ترجمه و تحلیل انتقادی آرای پیتر ون اینوگن در باب مسأله شر بر اساس کتاب "مسأله شر و برهان بر مبنای شر (2006)" مورد بررسی قرار می گیرد؛ اینوگن قصد دارد مسأله شر را از نگاهی نو تحلیل کند؛ او معتقد است که مسأله شر نمی تواند دلیلی بر عدم وجود خدا باشد، به همین دلیل ابتدا به تعریف مسأله شر میپردازد و سپس با روشی غیر دکارتی و در واقع با روش آنسلمی یعنی برشمردن اسماء الهی سعی در اثبات وجود خدا دارد. به نظر وی مسائل بنیادین فلسفی بی پاسخند و مسأله شر یک مسأله بنیادین است که نمی توان از طرق آن عدم وجود خدا را اثبات کرد. همچنین مسائل جزئی شر را از مسأله فراگیر شر تفکیک می کند و به پاسخهای مختلفی که به مسأله شر داده شده می پردازد؛ از جمله دفاعیه اراده آزاد.