جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توماس مرتن در سال 1959 با اسلام و آموزه­های دینی آن آشنا شد؛ مواجهه او با اسلام از طرق متعددی شکل­گرفته­است. زمانی که مرتن با مسلمانان و دانشجویان اسلامی ارتباط برقرارکرد، زمانی از حیاتش بود که عرفان و حیاتِ روحانی برایش پررنگ­ترین دغدغه­های ذهنی به­شمارمی­آمدند. او با مطالعه اشعار صوفیانه با آثارِ شوان[1] و گنون[2] آشنا شده­بود؛ تاثیرگذارترین شخص در آشنایی مرتن با اسلام شخصی به نام لویی ماسینیون بود. توماس مرتن در سال‌‌های پایانی دهه 50 با اسلام و آموزه‌‌های آن آشنایی­یافت؛ آشنایی و مواجهه‌‌ وی با اسلام از طرق متعددی شکل­گرفته­است. از این راه‌‌های آشنایی مرتن می‌‌توان به مواجهه و مطالعه‌‌ متون اصلی دین اسلام از جمله قرآن و همچنین دیدار و مکاتبه با شخصیت‌‌های مسلمان (صوفی) در طول حیاتش اشاره­نمود. مرتن تأثیرات زیادی از اسلام پذیرفت و آشنایی او با اسلام در غنابخشی اندیشه‌‌های دینی و عارفانه‌‌اش نقش بسزایی داشته­است؛ از مهم‌‌ترین تعالیم تصوف که مرتن آن را اخذکرده­است می‌‌توان به این آموزه اشاره­نمود که تمامی انسان‌‌ها می‌‌توانند با دنبال­کردن ایمان و اعتقادات خویش و نگریستن در نشانه‌‌های شخصی خداوند در هرچیزی به شناخت خدا و علم به او دست­یابند.

تخریب معبد دوم به فروپاشی قوم یهود انجامید و شورش‌های پیاپی و شکست‌های پس از آن، در حالی ‌که منتظر مسیحای موعود و نجات در آخرالزمان بودند منجر به قتل‌ عام، اسارت و تبعیدشان شد و در نتیجه سرخوردگی و روگردانی برخی یهودیان از دین را به همراه داشت. در این ‌بین، خاخام‌ها برای امیددادن به مردم و نجات دین یهود، روایت‌های زندگی پس از مرگ را تحت تأثیر همسایگان زرتشتی‌شان به شکلی نو تبیین کردند تا این اعتقاد در میان قوم ویران‌شدهٔ یهود تقویت شود که ظالمان به سزای اعمالشان می‌رسند و نیکوکاران و رنج‌دیدگان پاداش خواهند گرفت. مقایسهٔ متون مذهبی اولیه یهودی، از جمله طومارهای بحرالمیت، با نخستین متون مکتوب یهودی در قرون وسطا نیز تغییر در نحوهٔ بیان عقاید زندگی پس از مرگ، بهشت و جهنم و دوگانه‌های خیر و شر و خدا و شیطان را تأیید می‌کند؛ دوگانه‌هایی که پس از تبعید بابلی و تخریب معبد اول آغاز و در دورهٔ پس از تخریب معبد دوم در پی سرخوردگی‌های ناشی از شورش‌های ناموفق و در زمان تدوین تلمود تشدید شد. این تغییرات را می‌توان با توجه به دلایل تاریخی، از جمله مجاورت و زندگی تحت حکومت‌های ایرانی، توحیدی‌بودن ادیان زرتشتی و رفتار ایرانیان با یهودیان در تبعید توضیح داد

در یهودیت پس از رشد و تدوین نهایی سنت شفاهی (ﺗﻠﻤﻮد) در قرن هشتم میلادی و به ﺣﺎﺷﻴﻪ راﻧﺪه ﺷﺪن ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس، ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ با این ﺳﻨﺖ را آغاز نمودند که ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﻓﺮﻗﻪی قرائیم ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺷﺪ. فرقه‌ی قرائیم جنبش نص‌گرای یهودی است که با رهبری عنان‌بن داود، تنها به مرجعیت کتاب مقدس باور‌داشت و برای سنت یا تورات شفاهی، هیچ‌گونه اعتباری قائل نبود. قرائیان در فهم کتاب مقدس از روش لفظ‌گرا بهره می‌گرفتند و در بسیاری از اعمال دینی خویش سخت‌گیرتر بودند. از نظر قرائیان هر یهودی باید برداشت خاص خود را از کتاب مقدس داشته باشد، بنابراین، تأکید بیش از حد قرائیان بر آزادی افراد در تفسیر کتاب مقدس در پرتو فهم خود، مانع هرگونه انسجام و اتحاد در میان آنان شد و تفکرات گوناگون و بعضاً متعارضی در این فرقه روی کار آمد. پژوهش حاضر در نظر دارد که به‌بررسی پیدایش قرائیم و نص‌گرایی بپردازد که در تاریخ یهودیت نقش برجسته‌ای را ایفا نموده‌اند.

مقالۀ حاضر به‌دنبال پاسخ به این سؤال است که اندیشۀ کلامی، عرفانی و اخلاقی امام محمد غزالی بر چه پایه و اساسی می‌باشد. هدف آنچه غزالی به نام اخلاق تعلیم می‌دهد تربیت صوفیانه است؛ اخلاق عرفانی غزالی در قالب شیوۀ تهذیب نفس در کتاب احیاء علوم الدین منعکس شده است. این کتاب از مهم‌ترین آثار کلامی، عرفانی و اخلاقی است که همواره توجه علمای جهان اسلام و فراتر از آن را به خود جلب کرده است. او در حوزه‌های معرفت یا شناخت‌شناسی، هستی‌شناسی، روش‌شناسی، انسان‌شناختی و جامعه‌شناختی با اتکاء بر بازخوانی اخلاقی و عرفانی منابع و نصوص دینی موجب تغییرات و بازاندیشی‌های فراوانی شد. طریق عرفانی و سلوک غزالی ده مرحله یا مقامات اصلی دارد که هریک از این مقامات مخصوص کسب یکی از صفات رستگاری یا منجیات است. اندیشۀ عرفانی و اخلاقی غزالی نشأت‌گرفته از نگاه کلامِ اسلامی وی است. غزالی در کتب مختلف خود مثل الجام ‌العوام عن العلم ‌الکلام، تهافت‌‌الفلاسفة و احیاء علوم الدین به رد فلسفه و کلام پرداخته؛ اما در جاهایی هم خودش به این دو علم پرداخته است. غزالی بیشتر به عوام‌الناس توصیه می‌کند تا به کلام و فلسفه نزدیک نشوند. وی به عرفان،‏‏ اخلاق و سیاست در الملک و الدین توأمان و هم‌زمان با هم، توجه کرده است. غزالی در فقه، شریعت، کلام، فلسفه، عرفان، اخلاق و سایر علوم مرتبط، در زمرۀ نامداران جهان اسلام به شمار می‌آید.

سخنان متناقض پولس دربارۀ شریعت درنامه‌هایش، متفکران را به بحث در این باره وا داشته است. مسأله ‌این است که پولس با ‌آنکه خود، فریسی متعصب و شریعت مداری بوده و اعتقاد داشته که شریعت روحانی و مقدس است و همۀ -شریعت باید انجام ‌شود، موضوع آزادی از شریعت را مطرح‌ می‌کند و تصریح می‌کند‌که هیچ‌کس با اعمال شریعت پاک و درستکار شمرده نمی‌شود. در اینجا این‌ سؤال مطرح می‌شودکه اگرکسی با اعمال شریعت پاک و درستکار شمرده نمی‌شود، پس چرا خداوند شریعت را عطا کرد؟ به نظر می‌رسد راز نگاه منفی پولس به شریعت در پاسخ او به این سؤال نهفته است. پولس معتقد است که اعمال شریعت، ثمرۀ ایمان و نشانۀ نجات هستند ولی بدون ایمان نجات بخش نبوده بلکه سبب محکومیت و هلاکت ابدی می‌شوند و غضب الهی را بیشتر برمی‌انگیزند. بنابراین او، دراین باره که چگونه انسان می‌تواند پاک و درستکار شمرده شود و نجات یابد، همواره گفته است: «از طریق مسیح» و «نه به‌وسیلۀ اعمال شریعت». بحث پولس در اینجا علیه شریعت نبوده، بلکه بحثی بسیار خاص و نیازمند تبیین است. در این ‌مقاله به ‌بررسی دیدگاه پولس دربارۀ شریعت و رابطۀ آن با نجات به روش توصیفی- تحلیلی پرداخته می‌شود.

در دو مذهب تشیع و پروتستان، ایمان مهم‌ترین عامل نجات است، لذا مسئله تحقیق پیش‌رو این است که آیا در این دو مذهب، عمل انسان نیز به اندازۀ ایمان برای نجات اهمیت داشته و اهمیت عمل در تعیین مراتب و کمال ایمان است یا در رسیدن به نجات؟ در مذهب شیعه، این مسئله، ابتدا درجریان شکل‌گیری فرقه خوارج مطرح گشت. سپس این مسئله در بین مرجئه، معتزله و شیعیان ادامه یافت. این پژوهش با روش تحقیق تطبیقی ـ مقایسه‌ای به بررسی جایگاه عمل در نجات از دیدگاه دو مذهب شیعه و پروتستان می‌پردازد. دستاورد تحقیق نشان می‌دهد که نجات در مذهب پروتستان در ابتدا و غالباً به معنای رهایی از گناه اولیه و سپس رهایی از خلود در دوزخ است، اما در مذهب شیعه با توجه به آموزه پاکی اولیه، نجات تنها به معنای رهایی از خلود در دوزخ است. اما درهر دو مذهب، عمل از لوازم ایمان و موجب کمال آن بوده، ولی برای رسیدن به نجات، اطمینان بخش نیست و نمی‌توان به آن تکیه کرد.

از آنجاییکه یهود به عنوان دینی شریعت-محور ارتباطی محکم با وجود معبد داشته، در هر دو واقعه‌ی سقوط معابد، هویت دینی و ملی آن با خطر جدی روبرو شد. این مقاله به بررسی عواملی پرداخته که پس از تخریب معبد دوم موجب بقا و ادامه‌ی حیات دین یهود گردیدند. بررسی دقیق اسناد تاریخی و مطالعات پیشین، دو دسته‌ عوامل درونی و بیرونی را نشان می‌دهد. ازجمله عوامل درونی می‌توان به نقش یوحنان بن زکای، شورای سنهدرین، فریسیان و اثر نظام خاخامی اشاره کرد. شورش شمعون برکوخبا نیز علی‌رغم شکست، موجب تثبیت موقعیت علمی یهودیان گردید. همچنین، نقش پررنگ شریعت شفاهی در دوران پس از معبد دوم در قالب اثر مهم تلمود موجب ادامه حیات دین یهود شد. از جمله عوامل بیرونی، تبعید به سرزمین‌های همسایه بخصوص بابل، توحیدی بودن ادیان ایران باستان و تأثیرگذاری آنها بر دین یهود، رقابت دو امپراطوری روم و ایران در سال‌های پس از سقوط معبد دوم که باعث نزدیکی یهودیان به اشکانیان در دشمنی با روم شد و نقش احتمالی اشکانیان در تحریک شورش‌های یهودیان به منظور مشغول نگاه داشتن رومیان را می توان نام برد. مجموعه‌ی این عوامل زمینه را برای حیات دینی یهودیان و تحکیم باورهای توحیدی پس از سقوط معبد دوم فراهم نمود.

از اندیشه‌‌های منحصر ‌بفرد توماس مرتن، راهب معاصر مسیحی می­توان به پروژه گفتگوی بینا-دینی که وی در رسالات و مقالات متعددش به آن پرداخته است، اشاره کرد. مرتن بر آن بود تا طرح کلی اندیشه­اش یعنی پروژه­ی گفتگوی بین ادیان با غیر مسیحیان را توسعه دهد و در آن گفتگو، مسیری بیابد که بر پایه­ی اشتراکات و تشابهات اعتقادی و مناسک عملی باورمندان ادیان غیر مسیحی، راهی برای غنای تجربه­ی دینی بشر در همه ادیان بیابد و مسیر ارتباط دینی آنها با مسیحیت را بگشاید. در این مقاله بر آنیم تا در ابتدا مواجهه­ی توماس مرتن با دین اسلام، مشخصاً تصوف و عرفان اسلامی را توضیح دهیم و سپس در بستر پروژه­ی گفتگوی بین ادیان که وی مطرح می­نماید، گفتگوی میان اسلام و مسیحیت را تحلیل نماییم. این تحلیل با رجوع به مفاهیم مهم تصوف که مورد نظر مرتن است نظیر ذکر، مراقبه، بقاء و فنای فی الله صورتبندی می‌شود و سپس می‌توانیم نتیجه بگیریم که دیدگاه مرتن مبنی بر اینکه می‌توان از مسیر عرفان، مسیحیت و اسلام را به یکدیگر نزدیک کرد، ادعایی قابل پذیرش است گرچه عاری از نقد نیست.