جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دیدگاه قدم نفس گاه بر مبنای عکس نقیض قاعدۀ «کل حادث مسبوق بقوة و مادة» تبیین شده و گاه بر مبنای آن بر وحدتِ نفوس استدلال شده است.اصل این قاعده مورد اشکالاتی در فلسفه اسلامی قرار گرفته و زمینه‌ای برای معرفی بدن به‌عنوان وجه ترجیح حدوث روحانی نفس و ماده کثرت نفوس نزد ابن‌سینا بوده است.وی با اشاره به ویژگی‌های نفسانی نشان می‌دهد که جز با ارجاع به کثرتِ نفوس که خود مقدمه لازم برای اثبات حدوث نفس است قابل تبیین نیستند.امکانِ دفاع از مدعیات سینوی بر مبنای بنیان‌های فلسفی وی ناممکن و نیازمند تجدید نظرند. حکمت صدرایی در پی بازسازی مدعیات سینوی برمی‌آید. پژوهش حاضر تلاش می کند تا ضمن بیان دلایل وحدت یا کثرتِ نفوس بر مبنای قاعده عقلی مورد اشاره، اشکالات وارد بر دلایل قاعده و پاسخ‌های طرح‌شده بیان شود و راهی نو در حل چالش‌های سینوی در مسئلۀ حدوث نفس پیموده شود.

اندیشة مدرن با نگاه به پیوندهای زمانی‌ مکانی انسان و با تأکید بر علم، تکنولوژی و سعادتِ زمینی، توجه به سعادت غایی و اُخروی را به‌مثابه گونه‌ای زُهدورزی نادیده انگاشته است که ازجمله نتایجش ملالت و پوچی است. این درحالی است که در زیست‌جهان پیشامدرن، آدمیان با تأکید بر سعادت اخروی، اهمیت حیات و سعادت این‌جهانی را نادیده انگاشته و زندگی را تمرین مرگ می‌دانستند. دراین‌میان، نه نتایج ناشی از اندیشة مدرن و نه زیستِ دل‌بریده از حیاتِ این‌جهانی مطلوب است و این هردو به انسدادهایی می‌انجامد و مسئله این است که چگونه می‌توان به نگرشی دست یافت که خالی از این انسدادها باشد؟ پژوهش حاضر به‌روش تحلیلی-توصیفی به این مسئله عطفِ توجه کرده است. به‌نظر می‌رسد که بر بُنیان اصالت وجود، دوگانة مذکور تصنعی و غیرواقعی است و می‌توان با تأکید بر وحدت شئون و دقایق هستی، بر یگانگی جسم و اندیشه و هم‌راستایی سعادت این‌جهانی و آن‌جهانی تأکید کرد. حاصل آن‌که به‌زعم نویسندگان، راه آسمان از زمین می‌گذرد و آبادانی آخرت به‌مثابه باطن جهانِ کنونی، تنها با آبادانی و پاسداشتِ حیاتِ کنونی میسر است.

چه‌بسا مساله مرگ، انضمامی‌ترین مساله فلسفی باشد. مرگ همچون خود زندگی پیش‌روی هر انسانی است و با زندگی‌اش قرین است. همین‌که انسانی متولد شد، آن‌قدر از زندگی بهره‌ دارد که بمیرد چنان‌که می‌میرد. مرگ مانند زندگی حضور همه جایی دارد تا محدودیت وجودی آدمی را به او گوشزد کند‌. مرگ، پایان‌بخش آرزوها و نهایت هر بیم و امیدی است. با این ‌همه، انسان که رو به زندگانی دارد، مرگ را نادیده می‌گیرد و می‌کوشد تا آن را نفی کند، می‌توان این کوشش را در یکایک کنش‌های او به نظاره نشست که برای رهایی از هر آنچه که زندگی اش را تهدید می کند تکاپوی دائمی می کند. اما مرگ قابل انکار نیست؛ و انسان موجودی رو به مرگ است. به تعبیر ابن سینا: آدمی زنده آگاه و میراست. حیوانات به دنیا می آیند، زندگی می‌کنند و می‌میرند. اما فقط آدمی است که مرگ را می‌داند و به آن می‌اندیشد. پس فقط اوست که از مرگ می‌هراسد و پروای آن را دارد. بنیان این هراس و پروا چیست؟ پاسخ این پرسش از زبان حکیم و طبیب مسلمان، ابوعلی سینا، موضوع گفتگوی نشست پیش رو خواهد بود؛ اما از آنجا که گفتگو در باب هر مساله ای می تواند خود از جمله راهکارهای کاهش رنج ها و دردهای بر آمده از آن باشد پس این گفت و گو حتی اگر نتواند تقریر حقیقت باشد، چه بسا لااقل تقلیل مرارت باشد.

کتاب «گفتگویی میان هگل و فیلسوفان اسلامی؛ صیرورت، دیالکتیک و ایده آلیسم» آخرین اثر دکتر سید حمید طالب‌زاده است که توجه بسیاری از اهل فلسفه را به خود جلب کرده است. آنچه به پیوست آمده، فایل صوتی نشستی است با عنوان «هم اندیشی در باب گفتگوی میان هگل و فیلسوفان مسلمان» که در اواخر سال گذشته به همت گروه روش شناسی علوم انسانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار گردید. در این نشست که در سالن اجتماعات مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار گردید، حجج اسلام والمسلمین سید یدالله یزدان پناه، حمید پارسانیا، عسکری سلیمانی امیری، و آقایان دکتر سید حمید طالب زاده، دکتر سید محمدرضا حسینی بهشتی و دکتر مجید احسن به ارائه بحث پرداخته‌اند.

اصل ضرورت علّی و شمول آن بر فاعل مختار و موجَب، از جمله اموری است که در فلسفه اسلامی مورد پذیرش می باشد و حکمت متعالیه از این امر، مستثنی نیست ولیکن از گذشته دور در این اصل و نیز چگونگی جمع آن با آزادی اراده انسان، اختلافاتی میان اندیشمندان مخالف فلسفه وجود داشته است.دیدگاه میرزای نائینی و تابعانش که از مشهورترین متفکران علم اصول فقه هستند نمونه ای از جریانی است که ضمن نقد دیدگاه فلاسفه و حکمت متعالیه به ناسازگاری ضرورت علّی با اختیار انسان حکم کرده و ضمن پذیرش اصل ضرورت در موجودات غیرمختار، راه حل مسأله را تفکیک اراده و طلب دیده، و معتقد شده اند که فعل انسان نه ناشی از اراده بلکه ناشی از طلب است تا بتوانند تعارض مذکور را حل نمایند.از سوی دیگر، حکمت متعالیه به عنوان یک مکتب فلسفی مستقل ضمن دفاع از سازگاری ضرورت و اختیار به نوآوری هایی در حوزه پاسخ به اشکالات مطرح در این رابطه پرداخته و تعارض مذکور را ظاهری و قابل رفع خوانده، بدون اینکه به راه حل اصولیین مخالفش نیازی باشد.بر این اساس، رساله حاضر با تحلیل موارد نزاع ایشان به سه حوزه مبانی، فعل ناشی از اراده و ضرورت علّی، اراده و مبادی اش و ضرورت علّی به بررسی تطبیقی میان آنها دست زده و به نحوی اجتهادگونه میان ایشان به داوری نشسته و در نهایت به قوت بیشتر تحلیل های حکمت متعالیه در مقایسه با دیدگاه رقیب حکم داده است.

مسئلة علّیت و فروع آن همچون ضرورت علّی از جمله مسائلی است که از دیرباز مورد توجه متفکران بوده و به‌رغم چنین قدمتی اکنون نیز مورد ملاحظه و رقم زنندة مناقشات زیادی است. طیف گسترد‌ه‌ای از آراء (از اثبات مطلق تا سلب مطلق) که در باب ضرورت علّی ارائه شده نشان از صعوبت و اهمیت بحث داشته و می‌طلبد مورد بررسی و تأمل دقیق قرار گیرند. در فلسفة اسلامی ‌‌و از جمله حکمت متعالیه، ضرورت علّی به عنوان یکی از بنیاد‌های عام فلسفی پذیرفته شده به طوری که با تحلیل‌‌های مختلف، پذیرش یا ردّ آن به منزلة قبول یا ردّ خود اصل علّیت تلقی گشته است. در مقابل، برخی از اصولیین همچون میرزای نائینی و تابعانش با تبیین‌‌های متفاوت، لازمة پذیرش اراده و اختیار انسان را نفی ضرورت علّی در فواعل مختار دیده و ضمن وجدانی و نه عقلی دانستن قاعده "الشیء ما لم یجب لم یوجد" تخصیص یا تخصّص آن را جایز شمرده‌اند و بر همین اساس،‌ این قاعده را به علت‌‌های تامه موجَب و طبیعی فرو کاسته‌اند. از جمله دستاورد‌های مقالة حاضر که در پی بررسی تطبیقی‌ این دو موضع مخالف می‌‌باشد عبارت‌اند‌ از: تبیین عدم تفطن میرزای نائینی و تابعانش به مبانی حکمت متعالیه و پیشبرد بحث‌ ایشان بر همان تلقی غیر صدرایی از مسئلة ضرورت علی، غلبة نگاه عرفی بر اصولیین مخالف حکمت متعالیه در تحلیل مسئله، تبیین مبانی و منظومة فکری ‌ایشان در نوع تحلیل‌‌هایی که در مسئله ارائه می‌‌کنند؛ امری که توسط خودشان صورت نپذیرفته است، بیان اشکالاتی بر‌ایشان که در نوع خود سابقه ندارد همچون نقد قول‌ ایشان به خروج تخصصی فاعل مختار از شمول اصل ضرورت، نقد دیگاه‌‌هایی که از مشابهت تعابیر اصولیین حکم به یکی بودن دیدگاهشان با حکمت متعالیه کرده‌اند؛ در نهایتاًین مقاله نشان خواهد داد که اشکالات مبنایی و بنایی مختلف بر دیدگاه میرزای نائینی و تابعانش، حکایت از قوت و جامعیت موضع حکمت متعالیه در‌این خصوص دارد.