جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«نصر حامد ابوزید»، متفکر مصری قرآن و یکی از متکلمان آزاداندیش، که نظریه‌هایش باعث شد که معدودی ازمفتیان مصری در سال ۱۹۹۵ او را مرتد اعلام کنند و دادگاهی در مصر دستور داد که همسر آقای ابوزید باید از او جدا شود. «نوآوری، تحریم و تاویل» آخرین اثر این نویسنده با همکاری آموزشکده توانا و توسط مهدی خلجی به فارسی ترجمه شد. این کتاب با دعوت به نوآوری، نه تنها در زمینه دینی که در گفتمان اجتماعی و سیاسی، گشایش می‌یابد. با کاوش در همدستی اتوریته سیاسی و دستگاه مذهبی در خفه کردن جنبش‌های اصلاح‌طلبانه، ابوزید سرکوب فکری برجسته‌ترین اندیشمندان و هنرمندان منطقه را به نقد و تحلیل می‌کشد. با بررسی رابطه میان اسلام و هنر، ابوزید سپس تلاش می‌کند تا پاسخی برای این پرسش بیابد که چرا هنر چنین وحشتی در میان آن‌هایی که در پی ممیزی و تحریم آن می‌باشند، به وجود می‌آورد. با کنکاو در انواع سنتی و مدرن تفسیر و از جمله انتقال از مقوله سنتی تفسیر (exegesis) به تأویل، یا جستجوی معانی درونی و پنهان قرآن، ابوزید سپس به کاوش در اشکال تفسیری مختلف قرآن می‌پردازد. وی سرانجام و با دعوت به رویکردی نوین به قرآن، نتیجه می‌گیرد که قرآن را پس از این می‌باید نه به عنوان یک متن (text) که بمانند یک گفتمان (discourse) در نظر گرفت.

«از اجتهاد به نقد عقل اسلامی» مجموعه مقالاتی، بیش‌تر درآمدگونه، از محمد ارکون و درباره‌ او ست. جستار اصلی – که عنوان کتاب هم برگرفته از آن است – پیش از انتشار به زبان فرانسه، نخست به عربی چاپ شد. محمد ارکون، تاریخ‌نگارِ اندیشه‌ اسلامی و از پیشگامان نقد ریشه‌ای روش‌شناسی الهیات اسلامی و خاورشناسی در روزگار معاصر است. ارکون طرح کلی خود را «نقد عقل اسلامی» نام نهاد؛ یعنی به جای پذیرش ادعای کاذب «باز‌بودن باب اجتهاد» و کوشش برای اصلاح یا احیاء دینی بر پایه‌ مبانی سنتی اسلام‌شناسی به واسازی (éconstruction) اصول و آموزه‌های اندیشه‌ سنتی و گذار (déplacement) از چارچوب مسائل و مبانی سنت به گستره‌ پرسش‌ها، کاوش‌ها و روش‌های جدید در علوم زبانی، تاریخی و اجتماعی جدید فرا می‌خواند. او عنوان برگردان انگلیسی یکی از آثار خود را «اسلام: اصلاح یا براندازی؟» (?Islam, To Reform or to Subvert) برگزید. نقد عقل اسلامی، یعنی سنجش تاریخی-زبانی و فلسفی امکانات دستگاه مفاهیم سنتی برای شناخت اسلام و تشخیص مرزها و محدودیت‌های آن. نقد عقل اسلامی، رویکردی چند‌سویه و چند‌رشته‌ای به سنت و تاریخ اسلام است و از انسان‌شناسی تاریخی گرفته تا نظریه‌های جدید در نقد ادبی، همه را به این هدف، همزمان، به کار می‌گیرد. ارکون در جستار «از اجتهاد به نقد عقل اسلامی» به طور موردی و ملموس، روش نقادانه‌ خود را درباره تفسیرهای سنتی از آیات «ارث» و «وصیت» در قرآن به کار می‌برد و با تحلیلی مفهومی-‌تاریخی نشان می‌دهد که فقه، صنعتی ساخته‌ فقیهان برای تاریخ‌زدایی (dehistoricization) و بافتارزدایی (econtextualization) از متن‌های بنیادی و دوره‌ آغازین تاریخ اسلام است. تکنیک‌هایی مانند «اجماع» و استدلال‌های منسوخ فقهی، فاقد مشروعیت تاریخی و وجاهت روش‌شناختی است و بیش‌ از آن‌که در شناخت درست اسلام گرهی بگشاید، منافع طبقه‌هایی اجتماعی مانند فقیهان را پاسداری می‌کند. هدف اصلی نقد عقل اسلامی، رهانیدن ذهنیت مسلمانان امروز از جزمیت‌های فکری و مرجعیت‌های دینی است؛ کمک به اندیشیدن انتقادی درباره‌ گذشته و آینده‌ خود و سرانجام، سهم داشتن خلاقانه در جریان جهانی دانش و جنبش‌های برابری‌خواهانه و آزادی‌خواهانه. افق‌های نوینی که ارکون در مطالعات اسلامی گشود، همچنان برای پژوهشگران الهام‌بخش است؛ ولی آثار او به دلایل گوناگون دشوار و نیازمند آشنایی پیشین با بنیادهای فکری این اندیشمند فرانسوی-الجزایری‌تبار است. مترجم این جستار، مهدی خلجی، افزون بر پیش‌گفتاری درآمدگونه درباره‌ رویکرد و روش ارکون در اسلام‌شناسی، چند نوشته و ترجمه‌ دیگر نیز در این کتاب گنجانده است تا شاید بهره‌ خواننده‌ مشتاق به آشنایی با نوآوری‌های ارکون در مطالعات اسلامی بیش‌تر شود.

این کتاب خواننده را به نوآوری در گفتمان دینی و هم­چنین در سیاست و اجتماع، دعوت می‌­کند. با کاوش در همدستی مقامات سیاسی و دستگاه مذهبی در مقابله با جنبش‌های اصلاح‌طلبانه، ابوزید سرکوب فکری برجسته‌ترین اندیشمندان و هنرمندان خاورمیانه را به نقد و تحلیل می‌کشد. ابوزید سپس تلاش می‌کند تا با بررسی رابطه میان اسلام و هنر، پاسخی برای این پرسش بیابد که چرا هنر چنین وحشتی در میان آن‌هایی که در پی ممنوعیت و سانسور آن است، به وجود می‌آورد. وی سپس به کاوش در انواع مختلف تفسیر سنتی و مدرن قرآن از جمله تغییر از مقوله سنتی تفسیر (exegesis) به تأویل یا جستجوی معانی درونی و پنهان قرآن، می‌­پردازد. ابوزید سرانجام با دعوت به رویکردی نوین به قرآن، نتیجه می‌گیرد که قرآن را پس از این می‌باید نه به عنوان یک متن (text) که به مانند یک گفتمان (discourse) در نظر گرفت. مترجم این کتاب مهدی خلجی، پژوهشگر امور دین، است.

این کتاب متضمن اندیشه‌های((محمد ارکون)) ـ متفکر الجزایری ـ در باب تبیین اندیشه((نقد عقل اسلامی)) است .((ارکون)) در این رساله سعی دارد بر پایه‌ی تفکر مدرن، نظام اندیشه انتقادی معطوف به سنت را پایه‌ریزی نماید .به نظر وی((مشکل اساسی تفکر دینی و تجدید حیات فکری مسلمانان، تمایز میان عقل دینی و عقل علمی نیست، بلکه دشواری اصلی در این است که چگونه می‌توان عقل نقاد را از قید و بندهای معرفت شناختی‌ای که عقل جزمی بر همه فعالیت‌های فکری و فرهنگی آدمی می‌افکند رهانید .این چالش میان عقل نقاد و عقل جزمی است که شالوده‌ی دشواری‌هاست)) .بنابر آنچه گذشت، مترجم اذعان می‌دارد که((اندیشه اصلی ارکون نقد عقل اسلامی است .او نیت واقعی خود را از نقد عقل اسلامی، کشف عواملی می‌داند که بر کنش و آفرینش عقل حاکم‌اند .همچنین این کتاب در شمار نخستین کوشش‌ها برای تفسیر فمینیستی از قرآن است)) .((قرائت‌ها و چالش‌ها))، ((اجماع و راست کیشی)) و ((عقل الهی و گفت‌مان‌های بشری)) عناوین اصلی این کتاب هستند .