جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نحو قرآني به نحو «تعليمي»، «علمي» و «نصي»؛ و نحو رايج و معروف به نحو «علمي»، «تعليمي» و «تعليمي ـ علمي» تقسيم مي‌شود. تاکنون درباره نقش نحو رايج (نحو تعليمي ـ علمي) در تفسير قرآن، پژوهش‌هايي انجام شده است. اما «نحو نص قرآني» داراي ويژگي‌ها و نيز تفاوت‌هايي با علم نحو (نحو تعليمي ـ علمي) است و به نقش آن در تفسير قرآن کمتر توجه شده است. اين مقاله با استفاده از روش تحليلي ـ توصيفي، ويژگي‌هاي نحو نص قرآني و تفاوت‌هاي آن با نحو تعليمي ـ علمي را بررسي مي‌کند. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد که نحو نص قرآني در مقايسه با نحو تعليمي ـ علمي، معنامحور بوده و قواعد آن متکي به قرآن و مؤيد به نظم و نثر عربي است و در تفسير قرآن از آن استفاده مي‌گردد. در اين نحو، اختلافات مفسران، مکاتب نحوي و نحويان در توجيه اعرابي آيات بر پايه قواعد نحوي موجود در آيات با لحاظ معنا و تفسير آيات، تحليل و حل و فصل مي‌شود.

علم نحو از علوم نقش‌آفرين در تفسير قرآن است. برخي از نحو‌پژوهان بر اين باورند که علم نحو متعارف، از نظر محتوا و روش، از نحوي که در قرآن به‌کار رفته و نيز هدف مورد نظرش يعني کاربست آن در فهم و تفسير قرآن، منحرف شده است. ازاين‌رو از اصطلاح جديدي با عنوان «النحو القرآني» سخن گفته‌اند. در اين مقاله ديدگاه‌ها دربارة اين اصطلاح و کارکردهاي متمايز نحو قرآني، ذيل عناوين «نحو علمي قرآني»، «نحو تعليمي قرآني» و «نحو نص قرآني» با روش تحليلي ـ توصيفي بررسي و نقد شده است. نتيجة اين پژوهش نشان مي‌دهد که اولاً بين قواعد نحوي به‌کاررفته در نحو جملة قرآني و نحو نص قرآني با قواعد علم نحو متعارف تفاوتي وجود ندارد؛ ثانياً در تفسير قرآن بايد از نحو نص قرآني استفاده کرد؛ يعني در مقامِ تفسير هر آيه‌اي بايد قواعد نحوي به‌کاررفته در آن آيه بر اساس معناي آن آيه تعيين گردد تا از تطبيق و تحميل قواعد نحو تعليمي بر آيات جلوگيري شود.

کتاب نقش علوم ادبی در تفسیر قرآن به‌پیشنهاد شورای علمی گروه تفسیر و علوم قرآنِ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) به ­عنوان متن آموزشی برای دانش ­پژوهان مقطع کارشناسی رشته تفسیر و علوم قرآن تألیف شده­ است. این کتاب دارای سه بخش است و هر بخشی به‌صورت سلسله درس‌هایی ارائه شده­ است. بخش اول آن در پنج درس، بخش دوم و سوم آن در چهار درس به­ ترتیب به چگونگی نقش‌آفرینی علوم صرف، لغت و نحو اختصاص یافته ­است. در این مقاله بخش اول آن ­جهت دست­یابی به متن آموزشی فاخر و دقیق نقد و بررسی شده ­است. نقدها ذیل دوعنوان مفهومی و محتوایی به روش توصیفی ـ تحلیلی ارائه شده‌است. به­ نظر ما دانش صرف مستقلاً در تفسیر قرآن نقش نمی‌آفریند، بلکه در کنار دانش­ ها و قرائن دیگر به­صورت هم ­افزایی نقش ­آفرین است. آن­چه که در این کتاب به­ عنوان نقش دانش صرف بیان شده در­واقع روش بررسی و تحلیل صرفی واژگان قرآن است نه نقش آن در تفسیر.

این مقاله نقدی است بر دیدگاه یکی از نویسندگان درباره این که علم صرف فی‌الجمله در دستیابی به قرائت صحیح نقش‌ می‌آفریند. وی مدعی است، این علم در تعیین، ترجیح و تساوی قرائت‌ها نقش­آفرین است. به دلایلی که بیان می‌کنیم وی در اثبات نقش تعیینی و ترجیحی موفق نبوده است: 1. در اثبات نقش تعیینی موفق نبوده است، زیرا اولاً قاعده صرفی به­کار رفته در کلمه‌ معایش در آیه «وَ جَعَلْنا لَکُمْ فیها مَعایِشَ» (اعراف:10؛ حجر:20) از قواعد مسلم صرفی نیست؛ زیرا درباره آن بین نحویان بصره و کوفه و مفسران و لغت‌شناسان اختلاف وجود دارد؛ ثانیاً قاعده صرفی به­کار رفته در کلمه معائش مخالف با قواعد مسلم صرفی نیست. بنابراین دلیلی بر تعین قرائت معایش بر معائش وجود ندارد؛ 2. در اثبات نقش ترجیحی ناموفق بوده چون صِرف این که قاعده صرفی به­کار رفته در قرائت کلمه‌ای، به شکل قیاسی و مشهور باشد و در قرائت دیگر از همان کلمه به­صورت قیاسی و مشهور نباشد، دلیل بر ترجیح نیست. زیرا اولاً عرب آن قاعده غیر­قیاسی و غیرکلی و مشهور را استعمال کرده و ما هستیم و استعمال عرب ثانیاً از نظر علم صرف دلیلی بر بطلان قاعده غیرقیاسی و ترجیح قاعده قیاسی وجود ندارد؛ ثالثاً استفاده قرآن از کلمه‌ أساری در آیه 85 بقره که از نظر صرفی قیاسی و کلی نیست و کلمه أسری و الاسری در آیه 67 و 70 انفال بر اساس معنای أساری و أسری و معنای آیه و سیاق آیات است.

خداوند قرآن را برای هدایت بشر فرو فرستاده است. یکی از راه های برخورداری از هدایت قرآن، ترجمه روان، بدون ابهام و زودیاب آن است. نقد ترجمه های قرآن یکی از راهبردهای رسیدن به ترجمه هایی با ویژگیهای پیش گفته است. در این مقاله به بررسی ترجمه فعل های «کاد/ یکاد»، «لایکاد» و «لم یکد» در ترجمه آقایان مجتبوی، مکارم، فولادوند، خرمشاهی، گرمارودی، صفوی، محمدعلی رضایی اصفهانی، استادولی، و کریم زمانی پرداخته ایم. این مترجمان در ترجمه «کاد» معادل «نزدیک بود» و در ترجمه «یکاد» معادل «نزدیک است» را به کار برده اند. آقای فولادوند و کریم زمانی در ترجمه این دو فعل علاوه بر معادل بیان شده، از معادلِ «چیزی نمانده بود» برای «کاد» و «چیزی نمانده است» برای «یکاد» نیز استفاده کرده اند. آقای صفوی تنها مترجمی است که دچار آسیب گرته برداری معنایی در ترجمه فعل «کادوا» در آیه 19 سوره جن و «لایکاد» در آیه 17 سوره ابراهیم شده است. برخی از مترجمان یادشده در ترجمه «لایکاد» و «لم یکد» معادل «نزدیک نیست» یا «نزدیک است» را به کار برده اند که نادرست است. در ترجمه این دو فعل باید از معادل «نمی تواند» استفاده کرد.

در این مقاله چگونگی مواجهه مفسّران با اختلافات نحوی دو مکتب بصره و کوفه را کاویده‌ایم. آنان در برابر برخی از قواعد اختلافی، مواجهه منفعلانه از خود نشان داده‌اند. بدین معنا که بدون توجّه به معنای آیه، به دیدگاه نحوی یکی از دو مکتب بصره و کوفه گرایش پیدا کرده‌اند و در قبال برخی دیگر از آنها، مواجهه فعّالانه داشته‌اند. تنها مفسّری که در تمامی قواعد مواجهه فعّالانه از خود بروز داده، علامه طباطبایی است.

بررسی میزان تأثیرگذاری علم نحو در تفسیر قرآن است. این پژوهش مشتمل بر پنج فصل است که نویسنده پس از ذکر کلیات به چگونگی پیدایش علم نحو و اهمیت آن در تفسیر قرآن اشاره کرده است؛ در این زمینه نویسنده به بررسی عوامل پیدایش وجوه اعرابی پرداخته که عبارتند از: 1. طبیعت زبان عربی 2. خروج از قاعده مطّرده 3. اختلاف نحویان و مفسران در نقش کلمات و جملات قرآنی. وی در فصل دیگری علل اختلاف مفسران در ترکیب آیات را در ذیل دو عنوان بیان کرده است: 1. اختلاف در قواعد نحوی که خواستگاه آن اختلاف دو مکتب نحوی بصره و کوفه در قواعد نحوی و نیز اختلاف نحویان در قواعد نحوی است 2. اختلاف مفسران در تطبیق قواعد نحوی است. در ادامه نویسنده انواع نقش آفرینی علم نحو در تفسیر قرآن را در دو مرحلة مقدمات تفسیر و فرآیند عمل تفسیری ذکر می کند و در مرحلة مقدمات تفسیر دو مقوله مبانی تفسیر و اصول تفسیر را قابل بررسی می داند. وی حاصل این بررسی را ایفای نقش علم نحو در برخی از مبانی تفسیر همانند «مبانی مربوط به متن»، «مبانی مربوط به مؤلف» و «مبانی مربوط به فهم» بیان می کند و در ادامه نقش علم نحو را در اصول تفسیر، تنها در قواعد تفسیر، آن هم فقط در دو قاعده «دستیابی به قرائت صحیح» و «دستیابی به قواعد نحوی فصیح» دانسته است. نویسنده در پایان به نتایجی دست یافته که مهم ترین آن عبارتند از: 1. اگر برای تفسیر آیات دو مرحله را لازم بدانیم (مرحله مقدماتی و مرحله عمل تفسیری) علم نحو در هر دو مرحله دارای نقش تعیین کننده ای است. 2. زمانی که مفسّر با آیه ای مواجه می شود، علم نحو هر ترکیبی که این آیه از جهت نحوی می تواند داشته باشد در اختیار مفسّر قرار می دهد و بنابر افزایش تعداد ترکیب های آیه، بر معانی مترادف و یا متضاد آن افزوده خواهد شد.