جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مدرسه‌ کلامی حله، از کانون‌های علمی شیعی به‌شمار‌ می‌رود که در خلال قرن‌های ششم تا هشتم، علمای بسیاری در آن بالیدند. سید‌ بن ‌طاووس (م 665) و ابن ‌فهد ‌حلی (م 841)، دو تن از متکلمان در مدرسه حله هستند. حیات آن‌ها در دو برهه‌ زمانی متفاوت بود؛ به‌گونه‌ای که سید‌ بن ‌طاووس در پایان عصر خلافت عباسی و آغاز حکومت ایلخانان مغول می‌زیست که در اندیشه سیاسی شیعه، جائر خوانده‌ می‌شدند؛ اما ابن ‌فهد ‌حلی حدود دو قرن بعد، در دوره‌ای که این حکومت‌های جائر متلاشی شده، حکومت‌های ملوک الطوایفی سر‌برآورده و شمار شیعیان نسبت به قبل فزونی ‌یافته ‌بود، متولد ‌شد. این اختلاف زمانی سبب ‌شد که این دو اندیشمند شیعی در عین حال که هر دو پیرو جریان فقهی - کلامی در مکتب حله بودند، اندیشه‌های سیاسی متمایزی داشته باشند و نوع خط مشی آنان در برخورد با حاکم جائر متفاوت باشد. در پژوهش حاضر که به روش توصیفی - تحلیلی انجام‌ شده‌ است، با به‌کارگیری منابع کتابخانه‌ای و نقد گزارش‌های موجود در آنها، به بررسی تطبیقی اندیشه‌ سیاسی سید بن‌ طاووس و ابن ‌فهد ‌حلی پرداخته‌ایم.

این تحقیق با استناد به آموزه‌های حدیثی، به تبیین جایگاه «ولایت امام» در «دین» می‌پردازد و مبنای دین‌شناسی کامل‌تری را پایه‌ریزی می‌کند که می‌تواند تلقی رایج از دین را ارتقا بخشد. دین در تعاریف متداول، به «شریعت» معنا می‌شود که در کامل‌ترین وجه، شامل سه حوزه «اخلاق، اعتقادات، احکام» است، اما مبتنی بر معارف وحی، عنصر اصلی و محوری دین به نحو ثبوتی، «ولایت» است که از «ولایت خداوند متعال» آغاز شده و از طریق «ولایت ائمه اطهار:» بر دیگر مخلوقات جریان پیدا می‌کند. «ولایت الهی»، جریان هدایت و سرپرستی انسان است که از مسیر انتخاب ارادی انسان (تولی) موجب رشد او می‌شود. در مقابل، جریان ولایت طاغوت قرار دارد که جریان ضلالت انسان است. هر دو جریان ولایت حق و ولایت باطل، ذیل «الوهیت» خداوند متعال است، ازاین‌رو الوهیت خداوند را می‌توان مصدر و خاستگاه دین به‌حساب آورد، اما حقیقت دین، از «ولایت الهی» شروع می‌شود و در مرتبه بعد، به «شریعت» می‌رسد. براین مبنا، «شریعت»، مناسک تولی و جریان «ولایت» است. در این تحقیق با روش استنادی به نصوص روایی پیرامون ولایت امام و دستهبندی آنها این فرضیه اثبات می‌شود که دین را می‌بایست بر محور «ولایت» تعریف نمود و نه «الوهیت» و «شریعت».

دیدگاه نفی صفات، یکی از نظریات در بحث وجودشناسی صفات الهی است. این نوشتار با روش توصیفی و تحلیلی، این نظریّه را در مدرسه کلامی اصفهان بررسی می‌کند. متکلمان مد نظر در این مدرسه عبارتند از: فیاض لاهیجی، ملا رجبعلی تبریزی، قاضی سعید قمّی، محمد باقر مجلسی و ملا صالح مازندرانی. نظریه نفی صفات در مدارس کلامی قبل نیز مطرح شده بود اما در این مدرسه، به خصوص توسط ملا رجبعلی تبریزی و قاضی سعید قمّی با صراحت بیشتری مطرح، و با استدلال های متعدد از آن دفاع شد. برخی متفکران این مدرسه در قالب نظریه نیابت، و نظریه اعتباریت، که بیان های دیگری از نظریه نفی صفات است، این نظریه را مطرح کردند. مهم ترین استدلال های نظریه نفی صفات در مدرسه کلامی اصفهان عبارت است از: تنافی اثبات صفت با آموزه توحید ذاتی به معنای نفی تعدّد و نفی ترکیب و نفی تشبیه؛ تلازم اثبات صفت با اثبات نقص و محدودیت و مخلوقیّت؛ عدم امکان توصیف ذات؛ روایات نفی صفت.

مذهب شیعه درطول تاریخ همواره در معرض اتهامات مخالفان بوده است. برخی از این اتهامات که موضوع این رساله است، اتهام شباهت شیعه به یهود در امامت و تحریف وحی ازسوی ابن‌تیمیه است. وی در کتاب منهاج السنه خود اتهاماتی به شیعیان وارد می‌کند که دو مورد آن عبارت‌اند از: 1ـ شیعه معتقد است که امامت در فرزندان علی است؛ همان گونه که یهود حکومت را از آن آل داود می‌داند؛ 2ـ از منظر شیعه قرآن تحریف شده است؛ همان طور که یهود معتقد است: تورات دچار تحریف شده است. [ اتهامات او باعث بدبینی سایر مسلمانان به مذهب شیعه و تفرقه بین مسلمانان شده است. نگارنده در این رساله برای پاسخ به دو اتهام ابن‌تیمیه اقدام به انتخاب این موضوع یعنی نقدی بر اتهامات ابن‌تیمیه در تشبیه شیعه به یهود در مسئله امامت و تحریف وحی کرده است تا با دلایل مشروح و مستند به اتهامات او پاسخ دهد.] در این نوشتار بیان شده که چون خداوند حکیم آگاه به مصالح بندگان خود است، فقط او امام را تعیین می‌کند. شیعیان هم بر اساس آیات و روایات معتقد به امامت از روش نصب الهی هستند ونیز تفاوت‌های مذهب شیعه با یهود در انتخاب امامت ذکر شده است واینکه انتخاب امامت در اعتقادات شیعه هیچگونه اقتباس از یهود نیست و شباهت به یهودیان و تقلید از آنها نیست؛ و در این رساله به اتهام دیگر ابن‌تیمیه که تحریف وحی است نیزپاسخ داده ‌شده است وبیان ‌شد که قریب به اتفاق علما و مردم عادی شیعه اعتقاد دارند که قرآن از تحریف محفوظ بوده و هیچ گونه تحریف به زیاد یا به کاسته‌شدن سوره یا آیه‌ای در قرآن راه پیدا نکرده است. در این رساله، احادیث امامان شیعه و دیدگاههایعلمای شیعه در رد اتهام به شیعه ذکر شده است و هر انسان منصفی با اندک مطالعه‌ای از عقاید شیعه در می‌یابد که شیعه قائل به مصونیت قرآن از تحریف است.

هر یک از اضلاع سه گانه مثلث نظریه علمای ابرار، ارکان سه گانه نص، علم و عصمت را در باور به امامت ائمه اهل البیت ع تحت الشعاع قرار می دهد. القاء تطوّر شگرف در گزاره های باور تشیّع به امامت در طول تاریخ، مهمترین هدف این نظریه است. تردید در وجود نصّ بر امامت امامان اثناعشر، اکتسابی دانستن علم امام و انکار عصمت امامان در میان تشیّع اعتدالی و مورد تأیید ائمه اهل بیت ع در عصر حضور و انگاره غالیانه باور به این سه اصل در آن دوران، لبّ لباب این نظریه است و بر این اساس اعتقاد به امامت سیر تکاملی خویش را پیموده و در قرون چهارم و پنجم، شاکله امروزین را یافته و رفته رفته، فربه تر شده و از «علمای ابرار» به «ائمه معصومین» تغییر ماهیت یافته است. این تحقیق، به بررسی آرای و اندیشه های اعتقادی اصحاب اجماع امام باقر و امام صادق ع در مسأله امامت پرداخته و وجود باور به نص بر امامت اهل بیت ع، علم الهی و لدنیّ امامان و اعتقاد به عصمت ایشان در عصر حضور از دریچه نگرش ایشان مورد مداقه قرار گرفته و در سه فصل سامان یافته است. تأکید بر اصحاب اجماع و بررسی آرای ایشان از دو حیث اهمیت دارد. نخست آن که آنان مورد تأیید ائمه اهل بیت ع بوده اند و دست یابی به عقاید ایشان در امامت، تا حد زیادی کاشف تأیید عقیده صحیح در آن باب از سوی امامان:خواهد بود. دوم اینکه اصحاب اجماع به دلیل مقبولیت عمومی در جامعه، به خوبی شایستگی نمایندگی از طیف شیعیان عصر حضور را داشتند و بررسی آرای آن قابلیت تعمیم به عموم جامعه شیعی عصر حضور را خواهد داشت. به رغم تصور اندیشمندان معاصر، شیعیان عصر حضور به ویژه اصحاب اجماع امام باقر و امام صادق ع، بر وجود نصّ بر امامت از سوی خداوند و پیامبر اکرم ص و ائمه پیشین ع باور داشته و آن را بهترین دستاویز تمسّک و اطاعت از امامان می دانستند. اصحاب اجماع، علاوه بر باور به گستردگی علم ائمه ع، در عین باور به بشر بودن ایشان، آنان را محدَّث و دارای ارتباط با منبع علم الهی دانسته، علم ایشان را در حال افزایش می دانستند. اصحاب اجماع نیز مانند بسیاری از اصحاب امامان: در عصر حضور، بر عصمت ائمه ع از گناه، خطا و اشتباه باور داشته و استدلالات عقلی و نقلی اقامه می کردند و برای فهم و القاء عصمت، بر اساس آموخته های خویش از اهل بیت ع، به آیات متعددی از قرآن کریم استناد می کردند. ارکان سه گانه نص، علم و عصمت در باور به امامت ائمه اهل بیت ع در میان اصحاب اجماع امام باقر و امام صادق ع، استوار و پذیرفته شده بوده، عدم باور برخی از شیعیان به این ارکان، از تقصیر آنان در این مسأله حکایت دارد. بدون آن که شائبه غلو در اصحاب اجماع وجود داشته باشد، ایشان نمایندگی اعتقادی جامعه شیعی عصر حضور در اعتقاد به امامت را با رعایت این سه رکن داشته اند.

بر اساس نظریه فطرت در ساده ترین تقریر، انسانها نوع واحدی هستند و دارای ماهیت مشترک می باشند؛ ماهیت مشترکی که دارای ویژگی ها و لوازمی است که در تمام افراد نوع وجود دارد و محصول اکتساب نیست. این رساله در صدد مطالعه تلاش تعدادی از شاگردان اندیشمند و صاحب نظر علامه طباطبایی در باره نظریه فطرت است. نظریه ای که نفی یا اثبات آن می تواند بسیاری از حوزه‌های علوم انسانی را تحت تأثیر قراردهد. این مطالعه از سنخ مطالعات درجه دوم است و مسأله ای که در پی پاسخ آن هستیم، تطورات رخ داده در ابعاد گوناگون نظریه فطرت در مدرسه فکری علامه طباطبایی است. عمده علت توجه و اطلاق «مدرسه فکری» و بررسی این نظریه در بین شاگردان، وجود دستاوردهای چشمگیر در حیطه کارکردهای معرفتی این نظریه در آثار علامه و شاگردان برجسته ایشان همچون استاد مطهری و استاد جوادی آملی است. شاگردان علامه پس از ایشان در رابطه با این نظریه دردوطیف اثباتی وانتقادی نظریه پردازی کردند از گروه مثبتین می‌توان استاد مطهری، آیه الله جوادی آملی، آیه الله مصباح و آیه الله سبحانی را نام برد. مفهوم‌شناسی فطرت، اقسام فطریات، طرق اثبات نظریه وکارکردهای معرفتی آن در موضوعات متعدد، مباحثی است که استاد مطهری در آنها معضلات معرفتی را بر پایه این نظریه حل کرده است. آیه الله جوادی آملی، با بررسی خاستگاه فطرت و بُعد تجرد یا مادی‌بودن آن، عصمت، عوامل شکوفایی فطرت و غایت آن، تمرکز بحث را بر تحلیل نظری خود نظریه قرارداده است نه کارکردهای آن. دو‌فطرتی‌بودن انسان، نفی شقاوت ذاتی آدمی و مسائلی از این دست دردیدگاه آیه الله سبحانی مشهود است. آیه الله سبحانی، افزوده اساسی بر آرای پیشین نداشته است. وی دین را مستقلاً فطری ندانسته، بلکه محبوبیت آن را ناشی از فطری‌بودن حب ارزش‌ها می‌داند. آیه الله مصباح نقش فطرت در مباحث فلسفه جدید را مد نظر قرار داده است. وی ریشه تمام غرایز را حب ذات می‌داند، و با بررسی اقسام فطرت، گونه‌های متفاوتی به آن داده است، مانند فطرت خودشکوفا و ناخودشکوفا، فطریات در زن و مرد، فطریات متضاد. و ازکسانی که به نوعی به انکار یا انتقاد این نظریه پرداخته اند دکتر دینانی و یثربی را می‌توان نام برد. دکتر دینانی معتقد است «فطرت» تعبیر قرآنیِ تفکر و تعقل است. وی یکی از آلاینده‌های فطرت را ارتباطات کنترل‌نشده می‌داند. یثربی اعتقاد به فطرت را نوعی تفکر نادرست غربی می‌داند و می‌گوید دیانت عقلی نیاز به حریف یا کمک ندارد.چون معتقد است عقل چنان قدرتمند و تواناست که نه کسی حریفش می‌شود و نه در بیان مراد خود ناتوان است و نیاز به کمک دارد.

پژوهش حاضر در پی دسته بندی و تبیین انتقادات متعددی است که نسبت به دیدگاه مرحوم میرزا مهدی اصفهانی در مورد نقش و جایگاه عقل در معرفت دینی و الهی انسان وارد شده است. همچنین سعی شده که با توجه به مبانی و تعالیم مرحوم میرزا و تعریف متفاوتی که ایشان از عقل و علم ارائه داده اند، به انتقادات گفته شده، پاسخ داده شود. مرحوم میرزا براساس معنای لغوی لفظ عقل، و با توجه به ظاهر و معنای بسیاری از آیات و روایات، تعریفی متفاوت از عقل ارائه داده است. همچنین می توان بسیاری از آیات و روایاتی که از نظر برخی از منتقدین دلالت بر اعتبار و علو مقام عقل و علوم بشری دارند را، بر معنا مورد نظر مرحوم میرزا از عقل حمل نمود. بر اساس تعالیم ایشان نور عقل فطری و الهی، مفهومی تشکیکی داشته که پایین ترین مرتبه آن از سوی خداوند متعال، در حدود سن بلوغ، به تمامی مکلفین افاضه می شود. از نظر ایشان، هدایت انسان ها از طریق ارسال رسل و انزال وحی، بر اساس بهره مندی مکلفین از این عقل فطری بوده و ملاک بازخواست بندگان و ثواب و عقاب در روز قیامت نیز بر اساس همان عقل فطری انسان خواهد بود. از نظر ایشان هیچ شباهتی بین خداوند و مخلوقات وجود ندارد و استدلال و برهان نیز به خاطر مبتنی بودن برتشبیه، در مسیر معرفت الهی و معارف دینی کارایی ندارند. در مورد به کارگیری استدلال و برهان در غیر علوم معارفی، هر چند که آن‌ها، شناخت کاملی به انسان اراِِئه نمیدهند، ولی به نظر نمی رسد که ایشان، در این مورد مخالفت خاصی داشته باشند، چرا که موضوع بحث ایشان در مورد تحصیل معرفت نسبت به معارف دینی و معرفت الهی بوده است. در فصل اول این تحقیق، بعد از بیان دیدگاه مرحوم میرزا در مورد تعریف عقل و علم، به تبیین نقش و جایگاه عقل و علوم بشری و همچنین عقل و علم مورد نظر ایشان در معرفت دینی، پرداخته شده است. در فصل دوم و سوم انتقادات مختلفی که نسبت به دیدگاه ایشان در مورد علوم بشری وارد شده است را، در ذیل دو عنوان دسته بندی نموده و سعی شده که با توجه به مبانی و تعالیم مرحوم میرزا به آنها پاسخ داده شود.

این تحقیق در حیطه پژوهش‌های دین شناسی، از منظر احادیث اهل‌بیت: به تبیین جایگاه «ولایت امام» در «دین» پرداخته است و با استناد به مجموعه روایات و با محوریت کتاب کافی، محوریت «ولایت امام» در دین را اثبات کرده است. تبیین جایگاه محوری ولایت امام در دین در یک سیر فرایندی، در سه مرحله انجام گرفته است؛ در مرحله نخست، از نظام معارف امام شناسی بر پایه مجموعه روایات کتاب کافی، جایگاه اصلی ولایت امام در دین به اثبات رسیده است. در این مرحله نشان داده‌ایم که ملاحظه نظام‌مند معارف امام شناسی، بر جایگاه محوری ولایت امام در دین دلالت دارد. در مرحله دوم، به بررسی ادله‌ای مستقیماً بر فرضیه تحقیق دلالت دارند پرداخته‌ایم؛ در این مرحله اولاً منابع را از کتاب کافی، به «جوامع روایی متقدم» توسعه دادیم، ثانیاً «ارزیابی‌های سندی و رجالی» را قرین بررسی‌های دلالی کردیم و ثالثاً نشان دادیم که مجموع این ادله، از طریق «تواتر معنوی» به اثبات فرضیه تحقیق می‌پردازد. در این تحقیق، دستیابی به فهم کامل‌تری از «دین» مبتنی بر روایات معصومین: امکان فهم نظام‌مند دین را در ساحت‌های مختلف فراهم کرده به‌گونه‌ای که می‌تواند مبنای نوینی را در فلسفه اخلاق، فلسفه معرفت (معرفت‌شناسی) و فلسفه فقه ارائه دهد.

این نوشتار با روش تحلیلی‌انتقادی به مسئله تحریف قرآن و دیدگاه عالمان شیعه در باب آن پرداخته است. طبق ادعای شماری از مخالفان، شیعیان به تحریف قرآن باور دارند و از این‌رو برای این کتاب مقدسْ حجیتِ تام قائل نیستند. این در حالی است که آثار به‌جای‌مانده از قاطبه علمای شیعه در این بحث، صحیح‌نبودن این نسبت و احتمالاً بی‌صداقتی مفتریان در مطرح‌کردن این نسبت را نمایان می‌کند. چنانچه به‌تفصیل بیان خواهد شد، عالمان شیعه نه‌تنها به تحریف قرآن قائل نشده‌اند، بلکه ادله چهارگانه (قرآنی، روایی، تاریخی و عقلی) را در نفی مطلق تحریف ذکر کرده‌اند، که نگاه به سیر استدلال‌های دلالتگرِ تحریف‌نشدن قرآن، از حساسیت مداوم و اهتمام پایدارشان به این موضوع حکایت دارد. این‌چنین می‌توان ثابت کرد که رجوع شیعه به روایات ائمه (ع)، نه به معنای تضعیف منزلت قرآن، بلکه با توجه به حدیث ثقلین و صبغه تفسیری این روایات نسبت به کلام‌الله، خود دلیلی بر تحریف‌نشدن آن است.

خداشناسی و مباحث مربوط به آن بخش بزرگی از منظومه کلامی امامیه را به خود اختصاص داده است. جایگاه امام و مباحث امام شناسی در نظام اندیشه امامیه نقشی محوری ایفا می‌کند و با بسیاری از موضوعات اعتقادی و از جمله معرفه الله ارتباطی تنگاتنگ دارد. بازخوانی اندیشه ها و مباحثات درگرفته میان متکلمان شیعه نشان از وجود دیدگاه های متفاوت و متعارض در باور به نوعی تاثیرگذاری متقابل میان معرفه الله و معرفه الامام دارد. انگاره ی تأثیر معرفه الله بر معرفه الامام طرفداران زیادی دارد همان گونه که تاثیر و نقش معرفه الامام بر معرفه الله نیز هوادارانی پیدا کرده است. در این مجال با شیوه‌ی تحلیل تاریخی ابتدا کاوشی در دسته بندی دیدگاه اندیشمندان امامیه از قرن چهارم تا دهم صورت گرفته و سپس با بررسی مدارس کلامی قم، بغداد، ری و حله دیدگاه متکلمان و اندیشمندان هر یک از مدارس مذکور را همراه با ادله ایشان بر شمرده‌ایم. این بررسی‌ها نشان می دهد عوامل گوناگونی اندیشه امامیه را در مسأله ارتباط معرفه الله با معرفه الامام متأثر کرده است. میزان توجه به نقل یا پیروی از شیوه های عقلی و فلسفی در جهت گیری متکلمان و پذیرش یا عدم پذیرش این ارتباط مؤثر بوده است. محدثان و متکلمان مدرسه قم بر پایه روایات رسیده از اهل بیت (علیهم السلام) و تبیین متکلمان عصر حضور به ارتباط عمیق و متقابل معرفه الله و معرفه الامام باور داشته‌اند اما در مدرسه بغداد با تغییر روش متکلمان این مدرسه به سوی عقلگرایی معتزلی و بهره گیری از ادبیات کلام عقلی، شناخت خدا بر پایه ادله عقلی تبیین شد و نقش معرفه الامام در معرفه الله انکار و تنها معرفه الله در شناخت امام موثر دانسته شد. در مدرسه ری همان شیوه مدرسه بغداد پیگیری شد و حتی جریان محدثان ری نیز تحت تاثیر فضای حاکم همان شیوه را در پیش گرفتند. در مدرسه حله نیز با ورود اندیشه‌های فلسفی و عرفانی دیدگاه های مختلفی پدید آمد. بخشی از محدث متکلمان در این مدرسه مجدداً انگاره ارتباط متقابل معرفه الله و معرفه الامام را مطرح کردند اما جریان متکلمان عقل‌گرا ادامه دهنده سنت کلامی بغداد بودند . در اندیشه کلام فلسفی و عرفانی نیز بر پایه مبانی فلسفی و عرفانی رابطه معرفت خدا و معرفت امام تبیین و گاهی در حد ضرورت مطرح شده است.