جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث از جبر و اختیار و دلالت‌های معرفتی آن، از مباحث مناقشه‌برانگیز در تاریخ اندیشه ایران و اسلام بوده‌است. در این بین عمده‌ پژوهش‌های موجود، به غلبه اندیشه تقدیر‌گرا در تاریخ فکر سیاسی و عرفانی ایران تأکید داشته‌اند. عین‌القضات همدانی یکی از برجسته‌ترین متفکران سنت عرفانی در دوران میانه‌ اسلام و نیز از پرشورترین و جسورترین منتقدان نظام سلجوقی است که به موضوع جبر و اختیار توجه داشته‌است. یکی از بنیان‌های مهم معرفتی که می‌توان با اتکاء به آن اندیشه سیاسی متفکران را بررسی کرد، درک هر اندیشمند از مقوله‌ جبر و اختیار ـ ‌‌به‌عنوان وجه مهمی از انسان‌شناسی‌ـ است؛ از این‌رو در نوشتار پیش‌رو کوشیده شده در چارچوب رهیافت دلالتی، انسان‌شناسی عین‌القضات همدانی با هدف فهم دلالت‌های سیاسیِ درک وی از مقوله جبر و اختیار مورد واکاوی قرار گیرد. پرسش اصلی مقاله این است که پیامدهای سیاسی فهم عین‌القضات همدانی از مقوله جبر و اختیار کدام‌اند؟ دستاورد مقاله این است که عین‌القضات پس از تعیین خصلت جبری برای عالم الهیّت و تفکیک ماهیتیِ عالم آدمیّت از آن؛ با تأکید بر ذاتی بودن اختیار در وجود آدمی، دیدگاه غالب و فضای تک‌اندیش و جبرگرای زمانه‌اش را مورد نقد و نکوهش قرار داده‌است. یافته‌های پژوهش، در عین حال، می‌تواند نمونه نقضی باشند بر روایت‌هایی که کلیت تاریخ فکر و فرهنگ سیاسی ایران را باورمند به تقدیرگرایی‌ ارزیابی کرده‌اند.

بیشترِ پژوهش‌های انجام‌شده دربارۀ عین‌القضات، عارف نامور و متفکر بزرگ در سنت عرفانی ایران و اسلام، دربارۀ مسائل تاریخیِ مربوط به زندگی وی و یا برخی آراء عرفانی و کلامی او بوده است. این در حالی است که اندیشۀ عین‌القضات دربردارندۀ ظرفیت‌های سیاسی مهمی است که تاکنون مغفول مانده است. این جستار بر آن است که در چارچوب رهیافت دلالتی‌- پارادایمی، نحوۀ مواجهۀ وی با بحران‌های زمانه‌اش و درک و تحلیل وی از آن ها را بررسی کند. پرسش محوری پژوهش این است که شیوۀ مواجهۀ عین­ القضات با وضعیت سیاسی و فکری زمانه­ اش حاوی چه دلالت­های سیاسی است و مهم‌ترین این دلالت‌ها و ظرفیت ­های فکری و سیاسی کدام‌اند؟ این مطالعه نشان می‌دهد که عین‌القضات همدانی متفکری است که در عین سیراب شدن از آبشخور اندیشۀ عرفانی، تحلیل و تبیین دقیق و هشیارانه‌ای از وضعیت و بحران‌های سیاسی زمانۀ خود داشته و نقدهای جدی و بنیادینی نسبت به این وضعیت عرضه کرده است. مدعای مقالۀ حاضر این است که مواجهۀ انتقادی عین‌القضات با بحران‌ها و چالش‌های فکری و سیاسی زمانه‌اش، متضمن دلالت‌های سیاسی آشکاری در اندیشۀ وی است. از این رو عین‌القضات نه‌تنها یک عارف عالی‌مقام در میراث عرفانی است بلکه متفکری روشن‌بین و صاحب دغدغه و حساس نسبت به عرصۀ عمومی و حیات سیاسی است.