جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از وجوه بارز دوره قاجاریه (1193 – 1344ﻫ) شکل­ گیری متونی است که از آن‌ها با عنوان متون انتقادی یاد می­شود. انواع متنوع این­گونه از آثار که تحت تأثیرتحولات سیاسی و اجتماعی این دوره شکل گرفت و بالید، حاوی دیدگاه­ های اصلاح­ گران ه­ای­ اند که مؤلفانشان برای بهبود اوضاع سیاسی و اجتماعی ارائه کرده­اند. این ­گونه از آثار در قالب­ هایی مانند سیاست ­نامه ­ها، رسائل مشروطه، آثار روشنفکران و علما، مکتوبات خیالی و نمایشنامه­ ها قابل تفکیک و دسته ­بندی است. دسته اخیر یعنی نمایشنامه­ها به­عنوان ژانری نوین که در آن‌ها در قالبی نمایشی به انتقادات بعضا تندی از اوضاع نابسامان دوره ناصری و قاجاریه می­شد، شایسته بررسی و پژوهش است. از جمله کسانی که به­عنوان پیش­گام در نگارش چنین آثاری شناخته می­شوند، میرزا فتحعلی آخوندزاده است که در تمثیلات انتقادات متنوعی را بر دوره ناصری وارد ساخته ­است. داستان یوسف ­شاه یا ستارگان فریب­ خورده یکی از داستان­های مهم آخوندزاده است که جنبه انتقادی فراوانی دارد و می­توان از خلال آن جنبه ­های اصلاح­گرایانه اندیشه او را دریافت. در نوشتار حاضر، نگارنده سعی دارد تا این داستان را به ­مثابه متنی انتقادی بررسی کند. یافته­ های تحقیق حاکی از آن است که این داستان را می­توان به ­نوعی عصاره نقد و انتقاد سیاسی و اجتماعی آخوندزاده از اوضاع نابسامان عصر ناصری قلمداد کرد که در دیگر آثار او نیز قابل مشاهده است.

از اواسط دوره ناصری و در پی مواجهه­های فکری و سیاسی بیشتر ایران با کشورهای اروپایی، اندیشه اصلاح و نوگرایی در میان متفکران و نواندیشان این دوره شتاب بیشتری گرفت. در این دوران رساله­ها و متون انتقادی فراوانی در واکنش به اوضاع آشفته سیاسی و اجتماعی ایران به نگارش درآمد. در نگارش این رساله­ها علاوه ‌بر روشنفکران این دوره، برخی از مردم عادی و پیشه­وران و بازاریان نیز مشارکت داشته و دست به تألیفاتی زده­اند. نمونه بارز این نوع رساله­های انتقادی، قانون قزوینی اثر محمد شفیع قزوینی است. نگاه او به معضلات اجتماعی عهد ناصری و به­ویژه پدیده سرقت از آن رو که توسط یک فرد بازاری و پیشه­ور و نه یکی از روشنفکران نوشته شده شایسته مطالعه است. در نوشتار حاضر سعی بر آن است تا معضلات و مشکلات مهم اجتماعی عهد ناصری از نظر محمد شفیع قزوینی بازنمایی گردد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که قزوینی بنیان‌های اقتصادی و امنیتی را از عوامل مهم تشدید معضلات اجتماعی قلمداد کرده است. در بخش نخست این نوشتار تأثیر اقتصاد بر تشدید معضلات اجتماعی و در بخش دوم تأثیر عدم امنیت لازم بر تشدید پدیده سرقت از دیدگاه قزوینی بررسی می‌شود. روش تحقیق در این نوشتار توصیفی- تحلیلی است و سعی خواهد شد تا با توجه به گفته‌های قزوینی و تطبیق آنها با شرایط عصر ناصری تبیینی از اوضاع اجتماعی و اقتصادی ارائه گردد.

حصارها و دروازه ها در قرون میانه اسلامی از اهمیت دفاعی بالایی برخوردار بودند. وجود این سازه ها، به عنوان معمول ترین شیوه دفاع غیرعامل مانعی جدی بر سر راه قوای محاصره کننده شهر بود؛ از این رو اهتمام ویژه پادشاهان و فرمانروایان را به بازسازی و تقویت این سازه های دفاعی در دوره های مختلف در پی داشت. حصارها و دروازه های قاهره، به عنوان یک پایتخت- شهر مشهور در قرون میانه اسلامی و به سبب موقعیت سوق الجیشی، شرایط ویژه جغرافیایی، تجاری و سیاسی آن، بارها تجدید بنا شد. این مطالعه، با استناد به منابع اصیل تاریخی و جغرافیایی، فرایند احداث، بازسازی، تکامل و تحول مهم ترین استحکامات دفاعی شهر قاهره (حصارها و دروازه ها) را از آغاز تاسیس تا پایان دوره صلاح الدین ایوبی به همراه کارکردهای آن ها بررسی کرده است.

درباره برپایی جشن های متعدد در دربار عثمانی با اهداف گوناگون و از جمله برای نشان دادن قدرت و عظمت امپراتوری، اسناد،مدارک و گزارش های بسیاری برجای مانده است. این جشن ها که با مراسم و تشریفات بسیار و به مناسبت های مختلف مانند ختنه سوران، تولد شاهزاده، ازدواج های درباری و جز آنها برگزار می شد معمولا چندین روز به طول می انجامید و سلطان و صاحب منصبان در کنار انبوهی از مردم عادی در این جشن ها حضور می یافتند. در بین رفتارهای متنوع معمول در جشن های دوره عثمانی،اجرای برخی آیین های نمایشی موضوع قابل توجهی برای مطالعه است، از جمله اورتااوین و قره گوز که هر دو از هنرهای نمایشی قدیمی قلمرو عثمانی بودند. این دو نمایش، معمولا محتوایی کمیک داشتند و شخصیت های حاضر در آنها با گفت و گوهای طنزآمیز تماشاگران را به خنده وامیداشتند. در نوشتار حاضر با بررسی اسناد و مدارک به جا مانده از عصر عثمانی به ویژه اسناد تصویری و مینیاتورهای این دوره، از این دو آیین نمایشی عمده سنتی، وصف و شرحی انتقادی به دست داده شده است.

گسترش فتوحات اسلامی و حضور سپاهیان مسلمان در قلمروهای جدید همواره با موانعی جدی روبرو بود. شکل‌ گیری مقاومت ‌های محلی ساکنان بومی سرزمین‌ های تازه ‌فتح ‌شده را می ‌توان از مهمترین این موانع به شمار ‌آورد. وجود این دست مقاومت ‌ها در سرزمین مغرب یکی از اصلی‌ ترین مشکلات پیش ‌روی فاتحان این سرزمین بود. از جمله آن مقاومت پایداری «کاهنه» منطقه اوراس در برابر فاتحان مسلمان است. این مقاله برآن است تا پس از بررسی بازه زمانی نه ‌ساله ‌ای (81-73 ه.ق / 700-692 م) که به شکل ‌گیری مقاومت کاهنه در برابر مسلمانان انجامید، نخست تصویر دقیقی از شخصیت وی ارائه داده، آن ‌گاه به پرسش ‌های مهمی که درباره او و ارتباطش با رویدادها و جریان ‌های سیاسی مغرب وجود دارد، پاسخ گویند و در آخر پیامدهای مقاومت و شورش او را بررسی کرده، دلایل وقفه طولانی‌ مدت فتح مغرب را در مقایسه با دیگر سرزمین ‌های مفتوحه تبیین نماید.