جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«روشن‌شدگي» در سنت ذن بودايي و «صحو» در سنت تصوف خراسان اهميت برجسته‌اي دارند، به‌گونه‌ای‌که باعث ايجاد شقاق بنياديني ميان پيروان ذن بودايي و تصوف خراسان شدند. در سنت ذن بودايي، «روشن‌شدگي» به «تدريجي» و «ناگهاني» تقسيم مي‌شود که هریک پيروان خاص خود را دارد. نماينده مکتب «بيداري تدريجي» شن‌سيو و نماينده مکتب «بيداري ناگهاني» نيز هوئي‌ننگ دارد. اختلاف‌نظر آنها در بحث کيفيت حصول رو‌شن‌شدگي چنان جدي بود که سنت بوداييِ بعد از خود را به آيين بودايي «شمال» و «جنوب» تقسيم کرد. در تصوف خراسان نيز اختلاف‌نظر ميان «صحو» و «سکر» صوفيان آن خطه را در برابر هم قرار داد و آنها را ـ دست‌کم ـ به دو دسته تقسيم ‌کرد: صوفيان پيرو صحو مانند خواجه عبدالله انصاري، ابو‌نصر سراج طوسي، و هجويري که ابوالقاسم قشيري نيز نماينده این تصوف به‌شمار مي‌رود. پيروان روشن‌شدگي تدريجي در ذن بودايي اهل سواد و دانش بودند. آنها اهل کتابت بودند و نظريات خاص خود را به‌خوبي در آثارشان تدوين کردند. به‌عبارت ديگر، آنها بيشتر اهل‌ سنت کتابت بودند و در دوره خود در زمره اهل علم شناخته مي‌شدند. در تصوف مبتني بر صحو خراسان نيز صوفيان اهل دانش و کتابت بودند و از سنت مکتوب بهره مي‌بردند و در زمره عالمان زمان خود به‌شمار می‌آمدند. به لحاظ کارکرد، روشن‌شدگي تدريجي در سنت ذن بودايي همان جايگاهي را دارد که صحو نزد صوفيان خراسان داشته است. نوشتار حاضر براساس روش تحلیلی ـ توصیفی و بر مبنای اطلاعات و داده‌های کتابخانه‌ای گردآوری شده است.

همواره سنت‌هایی که در مجاورت هم بودند، به نحو طبیعی و البته غیرمستقیم، تأثیر و تأثر متقابل داشته‌اند. این موضوع درباره عرفان بودایی و تصوف اسلامی نیز صادق است، هرچند بسیاری از عناصر سلوک زاهدانه ذاتی است و اساساً شباهت‌های موجود به نفس زهد و ریاضت برمی‌گردد. اختلاف نظر بر سر مسئله روشن‌شدگی در مکتب چن/ذن باعث ایجاد دسته‌بندی میان رهروان و استادان این مکتب شده بود. گروهی به «روشن‌شدگی تدریجی» و گروه دیگر به «روشن‌شدگی آنی/ناگهانی» باور داشتند. شن‌سیو نماینده مکتب تدریجی و هوئی‌ننگ نماینده مکتب ناگهانی است. در مکتب خراسان اختلاف نظر صوفیان راجع به صحو و سکر باعث شد محققان، صوفیان این خطه را به دو گرایش اهل صحو و اهل سکر دسته‌بندی کنند. هدف این مقاله تأسیس پلی میان این دو سنت به منظور فهم عمیق‌تر آنها است. مشخصه ذن بودایی مفهوم «روشن‌شدگی» است و ویژگی خاص تصوف خراسان مسئله صحو و سکر است که این نوشته آنها را نه در برابر هم بلکه در کنار هم نشانده است تا میانشان گفت‌وگویی فراتاریخی برقرار کند. این مقاله با بهره‌گیری از روش توصیفی‌تحلیلی با رویکرد مقایسه‌ای گفتمان روشن‌شدگی در سنت ذن بودایی و صحو و سکر در تصوف خراسان را تحلیل، و وجوه اشتراک و افتراق این دو سنت را تبیین کرده است. میان این دو مکتب (چن یا ذن به روایت هوئی‌ننگ و روشن‌شدگی آنی با تصوف خراسان به روایت ابوسعید ابوالخیر و تأکیدش بر سکر و جذبه) با وجود تفاوت‌ها، شباهت‌های بسیار وجود دارد.