جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ارائه نظریه در حیطه معرفت بر ساحت‌های ارتباطی انسان و نیز چگونگی این روابط و همچنین شناخت نظام علّی و معلولی حاکم بر این مناسبات مبتنی است. تبیین کاربست مبانی صحیح انسان‌شناختی در ارکان معرفت، سبب ارائه نظریه معرفت در تمام ابعاد مورد نیاز زندگی انسان می‌گردد. نظام معرفتی با ویژگی ذکرشده، برگرفته از کتاب، سنت و عقل است و یک نظام معرفتی الهی به شمار می‌آید. تحقق این نظام نقش قابل توجهی در پیشبرد تمدن اسلامی داشته و زمینه را در راستای عملیاتی‌نمودن اهداف والای امنیت، معنویت و عدالت اجتماعی ایجاد کرده و پیشرفت همه‌جانبه را فراهم می‌کند. هدف از تحقیق حاضر که به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته، تبیین مبانی انسان‌‌شناختی نظام معرفتی علامه طباطبایی ره می‌باشد. مبانی انسان‌شناختی ذکرشده با نگاه تشکیکی به مراتب وجودی انسان و بیان نظریه فطرت و عقلانیت اسلامی به مباحث معرفتی ورود می‌کند و با ارائه نظریه رئالیسم معرفتی و منابع و ابزار جامع برای کسب معرفت، منابع چهارگانه حس، عقل، وحی و شهود را به‌عنوان ابزار کسب معرفت معرفی نموده و جایگاه برتر وحی نسبت به ادراک حسی را ارائه می‌دهد. نظریه ‌المعرفه علامه در نهایت با پذیرش نظریه صدق و مطابقت‌گرایی معرفت‌شناختی و نیز تأیید دیدگاه مبناگرایانه، نظریه معرفت را در تمام ابعاد مورد نیاز زندگی انسان تدوین می‌کند.

«تجرد روح» يکي از مباحث پايه در انسان‌شناسي است و همواره مدنطر متفکران علوم گوناگون بوده است. شيخ مفيد، برجسته‌ترين عالم شيعي اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم هجري آراء قابل‌توجهي در حوزه انسان‌شناسي دارد. محققان و شارحان او يکي از نظريه‌هاي مهم وي را قول به «تجرد روح» مي‌دانند. هدف تحقيق حاضر بررسي دقيق قراین مرتبط با اين بحث در آثار اوست. يافته‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد در آثار شيح مفيد گرچه شواهدي که بر تجرد روح دلالت دارد (مانند تعريف انسان به جوهر بسيط فاقد حجم، حرکت، سکون، اجتماع و افتراق به وضوح) مشاهده مي‌گردد، اما قرائتي در مقابل آن (مانند عرض بودن روح، فناي ارواح پس از مرگ و اختصاص تجرد به واجب تعالي) نيز يافت مي‌شود. از ديدگاه تحقيق حاضر، راهبردهاي رفع تعارض از عبارات شيخ مفيد عبارتند از: تفکيک دو اصطلاح «جوهر فلسفي» و «جوهر کلامي» در عبارات شيخ، تفکيک روح از حقيقت انسان، توجه به دوره‌هاي حيات علمي وي، و بررسي دقيق آثار علمي مستند به او. نتيجه پاياني تحقيق آن است که شيخ مفيد گرچه به بعد غيرمادي انسان اذعان دارد، اما نظريه‌اي کاملاً منسجم درباره تجرد روح ارائه نکرده و برخي از لوازم آن را نپذيرفته است.

امام، سمت‌های خاصی از جانب خداوند دارد و متناسب با آن از صفاتی برخوردار است. با توجه به شخصیّت والای حضرت زهرا و اهتمام ویژه ایشان نسبت به مسئله امامت، استنباط سمت‌ها و صفات امام از سنّت ایشان می‌تواند تصویر صحیحی از مسئله امامت ارائه دهد و به شکل گیری بینش صحیحی از آن بینجامد. در این پژوهش، برای استنباط مفهوم آثار بر جای مانده از حضرت زهرا پیرامون مسئله امامت، از روشی مشابه آن چه علامه طباطبایی برای تفسیر قرآن از آن بهره برده اند، استفاده شده‌است. یعنی در حین به کارگیریِ استدلال‌های منطقی، برای فهم برخی از گزاره‌های مربوط به سنت حضرت زهرا، به گزاه‌های دیگری از همان سنّت رجوع گردیده است. مطابق یافته‌های این پژوهش، بر اساس سنّت حضرت زهرا، امام، هدایتگری معصوم است. یکی از سمت‌های امام، هدایت بشریت و زدودن تفرقه دینی از جامعه بشری است. مرجعیت علمی، دیگر سمت امام است که بر اساس آن، حفظ اصل دین و ارائه تفسیر صحیحِ آن، از ماموریت‌های امام محسوب می‌شود. سمت دیگر امام، حکمرانی بر جامعه اسلامی است. در این میان، اصلی‌ترین سمت امام، هدایتگری او است و دو سمت دیگر، راهبردهای نیل به هدایت یافتگیِ بشریّت هستند؛ یعنی مرجعیّت علمی و حکومت، وسیله و ابزارهایی هستند که امام از آن‌ها برای هدایت بشریّت استفاده می‌کند. متناسب با این سمت‌ها، امام دارای صفات خاصی است. امام افضل افراد بشر و برخوردار از برترین صفات کمال و معصوم به عصمت الهی است؛ از علم لازم برای تصدّی مرجعیت علمی و حکومت، در جهت هدایت بشر بهره‌مند است؛ از شجاعت کامل برخوردار است؛ هم چنان‌که محبوب است، بسیار دوست دارنده و با محبّت می‌باشد.

مکتب معنا‌درمانی به عنوان یکی از مکاتب روان درمانی‌ اگزیستانسیالیسم، توسط ویکتور فرانکل ابداع شد. اصلی‌ترین رسالت این مکتب تاکید بر اهمیت معنای زندگی و نقش بی بدیل آن در رهایی از خلا وجودی و پوچی در زندگی است. سه باور اصلی ما بعدالطبیعی این مکتب عبارتند از: اعتقاد به وجود خدا، دین و جاودانگی. تحقیق حاضر که به روش توصیفی ـ تحلیلی و از طریق منابع کتابخانه‌ای صورت‌گرفته پس از واکاوی دقیق باورهای مابعدالطبیعی مکتب فرانکل آنها را براساس مبانی فکری علامه طباطبایی(ره) ارزیابی می‌کند. سؤال اصلی تحقیق این است که مهم‌ترین باورهای مابعدالطبیعی مکتب معنادرمانی فرانکل چیست؟ و اشتراکات و افتراقات آنها نسبت به آموزه‌های اسلامی ـ بر مبنای آراء علامه طباطبایی ـ کدام است؟ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد؛ تبیین نادرست و سطحی از مفهوم خدا و تنزل آن از مرتبه واجب الوجودی به مرتبه معنا دهنده‌گی محض، تعریف حداقلی از دین و نگاهی پلورالیستی و ابزارگرایانه به آن و عدم توجه به حقیقی بودن سعادت و تعابیر مبهم از جاودانگی از مهم‌ترین نقطه افتراق دیدگاه فرانکل و علامه طباطبایی در حوزه باورهای مابعدالطبیعی است.

نظام حقوقی یکی از ساختارهای مهم اجتماعی است که هرگونه نظریه‌پردازی در این زمینه متأثر از هویت و عقلانیت و مبانی تعریف شده برای انسان است. علامه طباطبایی(ره) از جمله متفکران جامع و برجسته معاصر جهان اسلام است که می‌توان با تحلیل نظریات منسجم‌ انسان‌شناختی ایشان، نظام حقوقی اسلامی جامعی را ارائه نمود. براین‌اساس پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی - تحلیل و متکی بر داده‌های کتابخانه‌ای‌، به دنبال تبیین و تحلیل مبانی انسان‌شناختی‌‌‌ نظام حقوقی است. بنا بر یافته‌های این تحقیق، مبانی انسان‌شناختی علامه با بیان نظریه استخدام طبیعی و اصل مربوبیت انسان، ضرورت تدوین و مشروعیت الهی نظام حقوقی را اثبات می‌نماید. به علاوه از اصل سعادت‌‌طلبی، ذو ابعاد بودن و حق‌طلبی انسان در مبانی ذکر شده، لزوم نظام حقوقی جامع عدالت‌محور و در راستای سعادت نتیجه می‌گردد. همچنین از اصول استقلال، کرامت و فطرت‌مندی انسان، هدفمندی نظام حقوقی و لزوم استقلال انسان‌ها و حفظ کرامت آن‌ها در این نظام اثبات می‌شود. اصل تساوی، اصل آزادی، اصل ارزشمندی حیات، میل فطری به مالکیت و محدودیت‌های انسان، از دیگر اصول انسان‌شناختی علامه هستند که تساوی حقوق، مسئولیت در قبال اجرای حقوق، حق حیات، حق مالکیت و سهله و سمحه بودن حقوق اسلامی را اثبات می‌نماید.

راه‌هاي نيل به خداشناسي به چهار رهيافت كلي عقل‌گرايي، نقل‌گرايي، تجربه‌گرايي و شهودگرايي قابل تقسيم است. فخر رازي از متفكران اشعري است که به رهيافت عقل‌گرايي در خداشناسي اعتقاد دارد و تنها راه معرفت الله را استدلال و برهان مي‌داند. بر همين اساس وي معتقد است ‌شناختي كه براي ما نسبت به خداوند متعال حاصل مي‌شود معرفتي كلي و نامتعين است. رهیافت عقل گرایانه فخررازی از سه جهت قابل نقد است. مهم‌ترين اشکالی كه بر چنين رهيافتي وارد است حصر روش‌شناختي و ناديده گرفتن علم حضوري و رهيافت شهودي به عنوان با ارزش‌ترين مسير براي نيل به معرفت الله است. امتناع از پذيرش سرشت مشترك انسان‌ها و به تبع آن نفي خداشناسي فطري مشكل ديگر رهيافت عقل‌گرايانه فخر رازي است. پذيرش امكان رؤيت خداوند توسط انسان و ارائه ادله متعدد قرآني براي اثبات آن از سوي فخر رازي كه در واقع موجب معرفتي شخصي مي‌گردد از چالش‌هاي مهم پيش‌روي وي است كه موجب تعارض دروني مواضع خداشناسانه اوست.

یکی از اصول مهم در تحلیل رفتارهای انسان، توجه به مبادی آن‌ها یعنی اعتقادات و باورهاست. به همین دلیل، یکی از روش‌های قرآن برای انجام دستورات الهی، تقویت انگاره‌های اعتقادی است. قرآن برای تنظیم حیات اجتماعی مسلمانان، احکام و دستورات فراوانی دارد که یکی از آن‌ها صفح ـ‌گذشت و بخشش از لغزش دیگران با بزرگواری و خوشرویی‌ـ است. مسئله تحقیق حاضر این است که خداوند برای ترغیب مسلمانان به صفح، کدام انگاره‌های اعتقادی را تقویت کرده و این انگاره‌ها با چه تحلیلی به صفح ارتباط پیدا می‌کنند. بر اساس آموزه‌های قرآنی، اعتقاد به قدرت بی‌پایان خداوند، موانع روان‌شناختی صفح مانند حس انتقام‌جویی و احساس خواری و ذلت را از میان برمی‌دارد. اعتقاد به خالقیت و علم الهی موجب پذیرش درونیِ حکم الهی در مورد صفح از آن‌هایی که ظلمی بر آن‌ها روا داشته‌اند، می‌شود. همچنین باور به غفران و رحمت خداوند موجب تشویق مؤمنان و احساس خداگونگی در صورت گذشت کریمانه از دیگران می‌شود. این تحقیق با روش توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای در منابع قرآنی و تفسیری انجام شده است.

معنویتهای نوظهور در ایران معاصر با وجود تلاش پرچمداران آنها برای حفظ وجهۀ دینی خود، از جهات متعددی دینداری را مورد هجمه قرار می‌دهند که یکی از مهم‌ترین آنها، تکلیف‌گرایی است. ظهور وگسترش این معنویتها تقابلی آشکار با تکلیف‌مداری جامعۀ مسلمان ایران دارد. هدف: این پژوهش با هدف واکاوی مبانی تلکیف‌گریزی در معنویتهای ایران معاصر و نقد آنها، تقابل این‌گونه معنویتها ‌را با اصل دینداری و تکلیف‌مداری نشان داد و معلوم کرد تلاش معنویت‌گرایان معاصر ایرانی برای مقابله با اصل تکلیف‌مداری، با ادعای دینداری آنان تعارض دارد. روش: در تحقیق حاضر، گردآوری مطالب به روش کتابخانه‌ای و پردازش اطلاعات به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد انتقادی انجام شد. یافته‌ها: مبانی معنویت‌گرایان سکولار که به ناچار موجب تکلیف‌گریزی می‌شود، در سه حوزۀ انسان‌شناسی، معرفت‌شناسی و دین‌شناسی، عبارتند از: اومانیسم، خودبسندگی عقل و تاریخی بودن دین. مهم‌ترین نقدهایی که بر مبانی پیشین وارد شده نیز عبارتند از: تنزّل وجودی انسان، نسبی شدن ارزشها، عدم تبیین دقیق معانی عقل، محدودیتهای عقل مادی و ابزاری در تعیین سعادت انسان و راه دستیابی به آن، عدم توجه به گستردگی مفهوم دین و اهداف بعثت پیامبران. نتیجه‌گیری: ارتقای سطح آگاهی و بینش مردم در جامعۀ دینی ایران، نسبت به حقیقت معنویتهای مدرن و فاصلۀ این معنویتها از دین مبین اسلام، مهم‌ترین راهکارهای مقابله با معنویت‌گرایان سکولار ایران معاصر است.

«معرفت‌الله» دغدغه بسیاری از متکلمان و فیلسوفان بوده است. سوال اساسی بعد از تبیین موضوع کلی معرفت این است که انسان مکتوم در ماده و محدود چگونه می‌تواند به موجود نامحدودی علم پیدا کند؟ مسأله این تحقیق با توجه به تفاوت رویکرد کلامی و فلسفی فخر‌رازی و صدر‌المتألهین بررسی و تبیین حقیقت معرفت الله از منظر این دو است. یافته‌های این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است که با وجود تفاوت رویکردهای کلامی و فلسفی این دو، پاسخ‌های داده شده تقریبا یکسان می‌باشند. با وجود تفاوت استدلال‌ها و همچنین نظرگاه‌های کلامی، فلسفی و دینی هر دو فیلسوف قائل به عدم امکان علم به ذات و کنه الهی می‌باشند اما معتقدند که این تنها راه معرفت الله نیست بلکه معرفت الله مراتب پایین‌تری نیز دارد که علم به آن برای انسان ممکن می‌باشد. هر دو معرفت الله را امری مشکک و در برخی از مراتب فطری می‌دانند که خداوند قابلیت کشف معرفتش را برای انسان قرار داده است.

تأمل در مبانی فکری ملاصدرا و کاوش در آثار متعدد وی، با توجه به نظریه­پردازی‏های بکری که در این زمینه دارد، افقی نو برابر چشم‏ها می­گشاید؛ به طوری که می­توان اندیشه وی را با نگاه تازه­ای بازخوانی و ظرفیت فوق­العاده آن را در حوزه فلسفه اخلاق مشاهده کرد. از مهم­ترین مباحث این حوزه، نظریه ارزش اخلاق و محوری­ترین بحث این ساحت، معیار ارزش اخلاق است. خردورزی و حکمت با تهذیب نفس و اخلاق الهی، در نوشته­های صدرایی چنان درهم­تنیده است که می­توان به‏جرئت این دو را رکن رکین مبانی تفکر وی قلمداد نمود. این نوشتار بر آن است معیار ارزش اخلاق صدرایی را بر ­همین اساس استنباط نماید. بر ­خلاف آنچه امروز در خصوص معیار ارزش اخلاق وی مطرح است و از آن به اخلاق فضیلت­ یاد می­شود، نویسنده ضمن تقسیم اخلاق فضیلت، به دو بخش فضیلت­محوری و فضیلت­گرایی معتقد است سخن حق و صواب در نظریه ارزش اخلاق ملاصدرا آن است که گفته شود ملاصدرا در نگاه عالی و نهایی یک غایت­گرای قرب­گراست­. روی دیگر این حقیقت، غایت­گرای فضیلت­گراست. اینها دو روی یک سکه­اند که اولین آنها در ساحت بلند عرفان و دومی در ساحت حکمت مطرح است و فرقی با هم ندارند