جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يکي از ادله نقلي که برخي به آن استناد کرده و بر‌اساس معتقدند عذاب جهنم، حتي براي کفار معاند هم ابدي نيست، روايتي است که با نام «روايت جرجير» مشهور است. اين گروه معتقدند: با رویيدن گياهي به نام «جرجير» (شاهي) در جهنم عذاب از جهنميان برداشته مي‌شود. در مقابل اين ديدگاه، موافقان جاودانگي عذاب جهنم، روايات مذکور را توجيه می‌کنند و به جاودانگي کفار معاند در جهنم اعتقاد دارند. در منابع روايي، روايات جرجير به دو بخش قابل تقسيم‌ است: بخش اول، رواياتي است که قائلان بر عدم خلود، آنها را در کتاب‌هاي خود ذکر کرده‌اند، ‌اما عين الفاظ آن در منابع روايي وجود ندارد. بخش دوم، رواياتي است که در کتب معتبر حديثي ذکر شده‌ است. با توجه به تعارضي که در ظاهر روايات اين باب ديده مي‌شود، درباره جمع يا طرح این روايات، سه ديدگاه مطرح است: 1. انکار روايات جرجير؛ 2. اثبات و جمع روايات؛ 3. تفصيل (بين معاد مثالي و معاد جسماني). با توجه به تعارض آشکاري که در بين روايات باب جرجير ديده مي‌شود و طبق قاعده اصولي باب تعارض و عدم ترجيح برخي از روايات متعارض بر برخي ديگر، نتيجه اين قاعده تساقط روايات اين باب است. علاوه بر آن استناد به اخبار آحاد در اصول دين و مسائل مربوط به آن، قابل پذيرش نیست. اين نوشتار با روش تحليلي ـ توصيفي ديدگاه‌هاي ناظر به حديث جرجير را نقد و بررسی کرده و راه درست براي اثبات يا انکار جاودانگي عذاب جهنم را تمسک به ادله عقلي و نقلي ديگر دانسته است.

یکی از عرصه­های مهمی که فلسفه می­تواند نقش کابردی مفید و مؤثری داشته باشد، عرصۀ جامعه­شناسی است. با همین هدف، نوشتار پیش‌رو با تحلیل فلسفی منطقی و با استشهاد به برخی از آیات قرآنی، به این پرسش است می‌گوید که میان پیشرفت یک جامعه و قانون­مداری مردم آن جامعه چه رابطه­ای وجود دارد؟ در این راستا، نویسنده نخست سریان قوانین تکوینی عقلی در کل عالم را تحلیل و تبیین می‌نماید و در پی آن اثبات می­کند در جامعه نیز -اعم از اینکه «جامعه» را دارای وجود واقعی یا وجود اعتباری بدانیم- قوانین تکوینی عقلی حاکمیت دارد. طرح مسئلۀ حاکمیت قوانین تکوینی در جامعه، از نظر منطقی به بررسی دیدگاه­های مختلف و نقض و ابرام­های ارائه شده دربارۀ نوع ترکیب جامعه و اعتباری یا واقعی بودن وجود آن مسبوق است که بخشی از نوشتار پیش‌رو را به خود اختصاص داده است. مدعای اصلی پژوهش حاضر این است که اولاً یکی از قوانین تکوینی عقلی حاکم بر جامعه این است که «تشکیل و استمرار جامعه بدون قوانین قراردادی محال عقلی است»؛ ثانیاً و بر اساس همین قانون تکوینی عقلی، می‌توان یکی دیگر از قوانین تکوینی عقلی حاکم بر جامعه را به این مضمون کشف کرد: «پیشرفت یک جامعه بدون قانون­مداری مردم آن جامعه، محال عقلی است». نویسنده در این نوشتار با روش تحلیلی-توصیفی و گردآوری محتویات کتابخانه­ای، در پی اثبات این دو گزاره است.

غزالی یکی از دانشمندان اسلامی‌است که در زمینة فقه، اخلاق و کلام و فلسفه صاحب آثار و تحقیق است. به‌رغم انتساب او به ضدیت با فلسفه و تفکر فلسفی، وی در آثارش به‌ویژه در مباحث نفس‌شناسی متفکری عقل‌گرا ظاهر شده و از روش‌ها و رویکردهای فلاسفۀ اسلامی‌بهره برده است. در‌این مقاله با روشی توصیفی- تحلیلی آرای غزالی دربارۀ منطق و فلسفه و کاربردش در نفس‌شناسی را بررسی کرده‌ایم و به‌این نتیجه رسیده‌ایم که بر خلاف نظر برخی محققان که غزالی را متکلمی‌متعصب و ضد فلسفه دانسته‌اند، وی را باید متکلمی‌عقل‌گرا دانست که در تمام مراحل زندگی‌اش حتی زمانی که به تصوف روی آورد، بر اصول و روش عقلی استوار ماند و عقل را مهم‌ترین ملاک اعتبار هر معرفتی دانست. او در نفس‌شناسی کاملاً تحت تأثیر فلسفۀ مشاء است و از شدت دلبستگی به روش فلسفی ابن‌سینا در علم‌النفس گاهی عین سخنان او را برای تأیید سخنان خودش از کتاب‌های وی می‌آورد. وی به استدلال‌های منطقی پای‌بند است و عقل را ملاک تشخیص اعتبار سایر ابزارهای معرفت؛ یعنی، نقل، تجربه و شهود می‌داند. با توجه به برخی مبانی نظری غزالی همچون نفی سببیت میان پدیده‌ها، به نظر می‌رسد که جایگزینی نظریۀ عادت‌الله به جای علیت برخی لوازم نفی سببیت را در نفس‌شناسی حل کرده است. اما چنین نظریه‌ای با ابهامات و اشکالاتی روبه‌روست.

در این نوشتار بعد از تبیین دیدگاه ملاصدرا درباره رابطه نفس و بدن، با رویکرد تحلیلی- توصیفی به بررسی دیدگاه دیوید بوهم در فیزیک مدرن درباره نحوه ارتباط ذهن و مغز می‌پردازیم. ملاصدرا با استفاده از اصولی مانند حرکت جوهری نفس و جسمانیةالحدوث‌بودن آن، نحوه ارتباط نفس و بدن را روشن می­کند. بوهم نیز برای تبیین دیدگاه علّی خویش از مفاهیمی مانند میدان‌ ‌پنهان کوانتومی، جهان هولوگرافیک و کلیت واحد عالم استفاده می­برد. همان طور که در نگاه ملاصدرا نفس و بدن مراتب متفاوتی از یک حقیقت واحده‌اند، در نگاه بوهم، ذهن و ماده به عنوان دو ساحت متفاوت از یک کلّیّت واحد و فراگیر مطرح شده­اند. در فلسفه ملاصدرا تمام عالم خاکی می­تواند حکم بدن نفس تکامل­یافته انسان را داشته باشد و نفوس انبیا می­توانند بدون محدودیت­ در اشیا اثرگذار باشند؛ همچنان‌که با توجه به ایده­های بوهم، امکان تأثیرات سریع­تر از نور ذهن بر بدن انسان و اشیای خارجی قابل پذیرش است. علاوه بر وجود ابهاماتی در اندیشه متافیزیکی بوهم و نتایج آن، به نظر می­رسد ذهنی که بوهم از آن سخن می‌گوید، تنها ساحتی متفاوت از بدن است -نه نفس مجرد فلسفی. اما مکان­مند و زمان­مند‌نبودن ذهن در میدان کوانتومی اصلاح‌شده بوهم که توسط آقایان جمالی و گلشنی ارائه شده است، می­تواند در تبیین رابطه ذهن و مغز سودمند باشد و با درنظرگرفتن برخی ملاحظات هم­راستا با مبانی فکری ملاصدرا مطرح گردد

اندیشمندان، مصلحان و رهبران دینی، بر ضرورت ترویج و نهادینه­سازی اخلاق نیکوی اجتماعی بویژه وجدان کاری اذعان دارند. بدون تردید یکی از مهمترین عوامل سعادت، پیشرفت و تمدن­سازی در هر جامعه­ای عبارت است از برخورداری مردم آن جامعه از اخلاقیات نیکوی اجتماعی. برخی از جوامع علی­رغم محرومیت از آموزه-های دین اسلام (و حتی ادیان آسمانی دیگر)، توانسته­اند در ترویج و نهادینه­سازی برخی اخلاقیات نیکوی اجتماعی توفیقات چشمگیری کسب کنند. از منظر فلسفی و دینی، همه انسانها از جهات دانش، گرایش و توانش، مفطور به فطرت الهی بوده و دارای استعدادها و زمینه­های تخلّق به اخلاق نیکو هستند. اما برای برخورداری واقعی از اخلاقیات نیکوی اجتماعی، این استعدادها کافی نبوده و فعلیت یافتن آنها مستلزم دخالت عوامل متعددی است. در نوشتار پیش رو با روش تحلیلی توصیفی، به تبیین و تحلیل این حقیقت می­پردازیم که برای شکوفاسازی استعدادهای فطری اخلاقیات اجتماعی، سه عامل مهم بسیار تأثیرگذارند: الف) مدیریت کارآمد و علمی ب) تربیت مبتنی بر انسان شناسی دقیق و واقع­ بینانه ج) تقویت بنیانها و ترمیم نقصان های دینداری.

ابن‌عربي‌ عبارات به‌ظاهر مختلفي در تفسير نفس رحماني و تعيين قلمرو آن دارد که ممکن است سبب برداشت نادرست يا حتي انتساب تناقض‌گويي به وي شود. در بعضي عبارات، نفس رحماني را به تعين اول، در برخي ديگر به تعين ثاني و در مواضع متعددي، خاص تعينات خلقي اطلاق کرده است. او در عبارات خود، علاوه بر اين سه اطلاق، جامعيت نفس رحماني را مطرح مي‌کند. از کنار هم گذاشتن اين موارد و براساس مؤيدات ديگر در کلام او، مي‌توان اثبات کرد که از نظر وي، نفس رحماني حقيقتي گسترده‌اي است که از تعين اول آغاز مي‌شود و تا عالم ماده ادامه دارد و شامل فيض اقدس و مقدس است. ابن‌عربي‌ در برخي عبارات خود، به اين مطلب تصريح کرده است که حقيقت نفس رحماني چيزي جز شمول بر تمام تعينات حقي و خلقي نيست؛ به همين دليل است که نفس رحماني را هم واجب و هم ممکن، هم حادث و هم قديم معرفي کرده است. ازآنجاکه انسان کامل در قوس صعود، با نفس رحماني اتحاد مي‌يابد و مظهر تامّ همة اسما و صفات مي‌گردد، به انسان هم، نفس رحماني اطلاق کرده است.

بزرگان مکتب تفکیک منکر تجرد نفوس انسانی هستند و به جهت تأکید بر جسمانیت نفس و بدن، به یگانگی مادی انسان اعتقاد دارند اما به جهت اذعان به ماورای طبیعت از زمره مادی انگاران محض خارج می­شوند. عموم ایشان به جهت باور به تمایز کامل بین قرآن، فلسفه و عرفان، علوم بشری را مشکوک و غیر یقینی دانسته و لذا جمع این مواضع را التقاط و اجتماع امور متنافر می­دانند. مطالعه پیش رو بر اساس مبانی انسان‌شناختی، ناکارآمدی تحلیل و تبیین بزرگان مکتب تفکیک در مسائلی همچون معاد جسمانی، کیفیت ادامه حیات صرفاً مادی انسان در عالم برزخ و اجتماع ناسازگار مادیت نفس و تجرد علم را مورد بررسی و نقد قرار داده است و با روش تحلیلی توصیفی سعی نموده به این پرسش پاسخ دهد که آیا بانیان مکتب تفکیک توانسته­اند با مادی­انگاری وجود انسان تبیینی موفق از معاد، برزخ و حقیقت علم و ادراک به دست دهند؟

هرمنوتیک فلسفی به بررسی و تحلیل تفسیر متون می‌پردازد. خاستگاه این دانش که فلسفه غرب است، با نام فیلسوفانی مانند هیدگر و گادامر پیوند خورده است. در بین اندیشمندان مسلمان، بررسی فرایند تفسیر قرآن و تحلیل کم‌وکیف تأثیر پیش‌فهم‌ها و گرایش‌های مفسر در تفسیر او، سابقه‌ای دیرینه دارد. در عرصه دین‌پژوهی اسلامی معاصر نیز برخی نواندیشان با اقتباس از آموزه‌های هرمنوتیک فلسفی رایج در غرب و با رویکردی حداکثری، تأثیرپذیری معرفت دینی از معارف بشری را تئوریزه کرده‌اند. تأثیر برخی از پیش‌فرض‌ها به‌عنوان «مبانی تفسیر قرآن» مورد وفاق همگان است؛ اما آنچه در بین صاحب‌نظران این عرصه محل اختلاف می‌باشد، عبارت است از: تأثیر پیش‌فهم‌های فلسفی، کلامی، عرفانی، روان‌شناختی، سیاسی و ....، نیز تأثیر انتظارات و علائق مفسر در تفسیر قرآن. در این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی، رویکردهای هرمنوتیک فلسفی در تفسیر قرآن را مورد تحلیل و بررسی تطبیقی قرار داده و با تقسیم این رویکردها به افراطی، تفریطی و اعتدالی به بررسی و نقد دو رویکرد اول پرداخته‌ایم. سپس، با تبیین و تثبیت رویکرد اعتدالی، عقلانیت و طهارت نفس را به عنوان شرایط لازم جهت استفاده از پیش‌فهم‌ها و گرایش‌ها معرفی کرده‌ایم.

از آنجا که رابطه‌ی ابتلا با عدالت الهی از جمله چالش‌های فکری اندیشنمدان اسلامی می باشد پژوهش حاضر در مقام پاسخ به این پرسش است که چگونه سنت ابتلا با عدالت خدا سازگار است،به مقایسه دیدگاه‌های قرآنی سه اندیشمند امامیه،معتزله و اشاعره دراین‌باره پرداخته تا از تدقیق در نظریات‌ آنها، رهیافتی جامع‌تر پیدا کند و ضمنا نقاط قوت و ضعف دیدگاه‌ها معلوم گردد. مقاله حاضر با شیوه توصیف و تحلیل، ابتدا دیدگاه‌های قرآنی عبدالجبار ، غزالی و فیض کاشانی را پیرامون ملاک های ابتلا به دست آورده و به این نتیجه رسیده است که در بسیاری از ملاک ها همسو هستند. و در ادامه با توجه به جهت گیری‌های متفاوت نسبت به عدالت الهی، در مقام مقایسه آرای سه اندیشمند این نکته به دست آمد که اولا؛ بین سنت ابتلا با عدالت الهی با جهت‌گیری معتزله و اشاعره، همخوانی نیست و ثانیا؛ اگر چه انسان‌ها از سوی خداوند به امور مختلف مبتلا می‌شوند،در عین حال آنها با اختیار خویش اعمالی مرتکب شده و جزایی مطابق اعمال نصیبشان می‌شود که این عین عدالت است.در واقع این گونه مقرر شده که آنچه مطابق طبیعت بالقوه انسانی است، با ابتلا بالفعل می شود و این همان عدل الهی است.

بسیاری از دین‌داران، هرچند به‌دليل فطرت خدادادی، به دین و دینداری گرایش دارند، اما دلیل عقلی و منطقی متقنی برای دیندار بودن خود ندارند. دینی که فاقد پشتوانة عقلی و منطقی است، حضور تأثیرگذار و مؤثری در زندگی نخواهد داشت و آن‌گونه‌که باید و شاید، بر روابط فردی و اجتماعی انسان حاکم نیست. در این مقاله سعی شده با استفاده از مبانی حکمت متعالیه و با تأکید بر دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی و با روش تحلیلی ـ توصیفی، علل نیاز انسان به دین و دینداری به‌طور عمیق و دقیق تحلیل گردد. در همین راستا، ابتدا تعریف دقیقی از انسان به دست داده شده و با تأمل و تمرکز بر روی انسانیت انسان و گذار از سایر نیازهای روبنایی، نیاز بنیادین انسان به دین اثبات گردیده است؛ منظری که در تحقیقات مشابه کمتر به ‌آن عنایت شده است. نیاز انسان به دین، در هستی او ریشه دارد و تعالی و کمال حقیقی این موجود، جز در سایۀ عمل به دین به ثمر نخواهد نشست.