جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم خشونت همواره یکی از مسائل چالش­برانگیز در پژوهش­های اجتماعی بوده است. در جهان اسلام نیز این مسئله از دیرباز مورد توجه اندیشمندان، به‌‌ویژه جامعه­شناسان دینی بوده و البته دستاویز بسیاری از افراط‌‌گرایان نیز قرار گرفته است. زاویه نگاه و دیدگاه‌‌های مختلف درباره خشونت، می­تواند گونه­های متفاوتی از آن را به نمایش بگذارد، مانند: خشونت فردی، خشونت اجتماعی، خشونت پنهان یا آشکار و ... . این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی معیارهای روایی و ناروایی اِعمال خشونت در اجتماع را در آیات قرآن بررسی کرده است. نخست «عدالت» معیار تمایز روایی و ناروایی خشونت و در ادامه، دو مؤلفه «اخلاق» و «قانون» به عنوان ملاک اِعمال خشونت در قرآن تحلیل شده است؛ به این معنا که هر رفتار، گفتار و عملکرد ضد خاطیان اجتماعی که در چارچوب مفهوم اخلاق و قانون بگنجد، خشونت جایز شمرده می‌‌شود؛ هرچند با شدت عمل و رنج همراه باشد. مصادیق خشونت جایز و غیرجایز در اجتماع نیز با الهام از آیات کریمه قرآن استخراج و تبیین گردیده­ است.

خشونت از مفاهیم پیچیده و چالش‌برانگیز در همه فرهنگ‌ها و به ویژه متون دینی تلقی می‌شود، تا آنجا که کمتر می‌توان به معنای مورد وفاقی از آن در میان اندیشمندان دست یافت. در کنار رویکردهای مختلفی که برای تبیین و تعریف این‌گونه مفاهیم وجود دارد، به نظر می‌رسد می‌توان از رویکردی قرآنی نیز برای رسیدن به یک تعریف مناسب بهره گرفت. در قرآن کریم هرگونه اقدامی که به پایمال کردن حقوق انسان و از بین بردن کرامت ذاتی او مانند حق انتخاب، حق آزادی بیان، تساوی در برابر قانون، نفی تبعیض و به‌کارگیری قدرت نامشروع برای تحمیل اراده گروهی بر گروه دیگر می‌انجامد، خشونت تلقی شده و البته می‌تواند این اقدام گاهی در جهت دفاع از این حقوق و به صورت منطقی و مشروع صورت پذیرد، لذا خشونت به عنوان آخرین راه حل و فقط در جهت دفاع در برابر تجاوز و برقراری عدالت مورد توجه قرار گرفته است و اگر راه‌های پیشگیرانه و بخشش و رأفت بتواند مقاصد عادلانه و اخلاقی را تحقق بخشد نیازی به اعمال خشونت نخواهد بود. این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی به واکاوی معناشناسانه واژگان قرآنی حوزه خشونت می‌پردازد. یاقته‌های تحقیق دلالت دارد که هفت واژه «شدة، دعّ، غلظت، غضب، مقت، غیظ و فظّ» از جمله واژگانی هستند که در شبکه معنایی واژگان قرآنی حوزه خشونت قرار می‌گیرند، که در مواردی اشتراک معنایی و در مواقعی تفاوت مفهومی دارند.

خاستگاه و مصادر ادیان، مخصوصاً دین اسلام، از مباحث مهمی است که خاورشناسان در خلال مطالعات ادیانی‌شان به آن پرداخته‌اند. مطالعه تاریخ دین اسلام هم‌زمان با نهضت ترجمه متون اسلامی در سده سیزده و چهارده میلادی، توجه اروپاییان را برانگیخت، اما توجه جدی به این جنبه از دین‌پژوهی در غرب به اوایل قرن نوزدهم باز می‌گردد که هم‌زمان با رویکرد نقد تاریخی به متون مذهبی بود. نوشته حاضر ترجمه و تحلیل مقاله «تقسیم‌بندی دوره‌ای صدر اسلام بر اساس روابط آن با دیگر ادیان»[i] تألیف دین‌پژوه هلندی، ژاک واردنبرگ، است که تاریخ صدر اسلام و روند گسترش جنبش مذهبی جدید در جریان تعاملات پی‌درپی با اقلیت‌های مذهبی موجود در آن دوران را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که اسلام در فرآیند ارتباطاتش، تحول و تغییری مفهومی از «تزکیه مذهبی» به «جنبش اصلاحی» و در نهایت تبدیل آن به دین مستقل را تجربه کرده است.

بر اساس آموزه‏های قرآنی و روایی، از جمله مسائلی که همواره بشر را با چالش روبه‏رو می‏کند، تنوع ابتلائات و شیوه رویارویی با این سنت الهی است. در منابع روایی شیعی و سنی، در تشبیهی زیبا، «خامة الزرع» بودن مؤمن و یا به عبارتی، انعطاف مؤمنانه به عنوان راهکار رویارویی پیروزمندانه در برابر حوادث خطیر و امتحانات الهی ارائه شده است. این مقاله، با شیوه توصیفی - تحلیلی، با تأکید بر روایت خامة الزرع، انعطاف‏پذیری مؤمنانه را به ‏عنوان یک نوع کنش رفتاری مطلوب از سوی انسان در موقعیت‏های متضاد و بعضاً ناخوشایند ابتلا به «نعمت - نقمت» پیشنهاد می‏کند. یافته‏های تحقیق حاکی از آن است که ایمان نقش اساسی در سامان یافتن معرفت و عمل مؤمن دارد و او را در مسیر بندگی الهی نگه می‏دارد. از همین رو، عامل اصلی در انعطاف‏پذیری او در مواجهه با حوادث و ابتلائات است تا مؤمن در صحنه‏های خطیر آزمون‏ها نشکند و پیروزمندانه به حیات معنوی خویش ادامه دهد.

اعطای‌ مرتبه وثاقت یا ضعف به یکایک راویان یک سلسله سند، یا قبول و رد یک متن و سند و نحوه تعامل با یک روایت، بـر معیارها و ضوابطی استوار است که کشف آن به معنای شناخت روش نقد و سبک سنجش یک اندیشمند رجالی با‌ موضوع‌ فرارو‌ی اوست. این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی به تبیین و تشریح رویکرد و معیارهای رجال‌پژوهی مرجع تقلید گرانقدر؛ آیت‌الله شبیری زنجانی، از رجالیون مطرح معاصر می‌پردازد و ضوابط اعتبارسنجی اسناد روایات را که در خلال دروس و نوشته‌های معظم‌له به‌صورت پراکنده و غیر مدوّن مورد اشاره قرار گرفته و هنوز به گونه آکادمیک ارائه نگردیده، به اختصار تحلیل و تبیین می‌کند. آیت‌الله شبیری با رویکردی عالمانه، از منظر فقیهی اصولی به ضرورت پرداختن به علم رجال به عنوان ابزاری کارآمد برای تبیین صحت صدور حدیث که خود مقدمه اثبات حجیت و تبیین دلالت آن است، اذعان و تاکید دارند. معیارهای ایشان در اعتبارسنجی اسناد و راویان احادیث در اکثر موارد هماهنگ و منطبق با آراء مشهور اصولیین و در پاره‌ای موارد نیز متفاوت و نقادانه است.