جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در یک قرن اخیر، برخی از فیزیک‌دانان اصل علیت عمومی را در علم به چالش کشیدند و ادعا کردند که در برخی عرصه‌های جهان، ازجمله در عرصۀ دنیای ریز و دنیای زیراتمی، اتفاقاتی می‌افتد که با دترمینیسم، موجبیت و قطعیت در حوادث و پیش‌بینی حوادث منافات دارد که مورد انتقاد برخی از دانشمندان سرشناس نیز قرار گرفته است. تفسیرهای موجبیتی متفکران مکتب کپنهاگی از قانون علیت، به‎ویژه در تفسیر مسیر ذرات، استدلال غلطی را شکل داده و موضوعی عمل‎گرایانه به موضوعی هستی‎شناسانه ارجاع شده که فیزیک را به ورطه‎ای غیر از حوزۀ تخصصی خود وارد می‎کند. دیوید بوهم، از بزرگ‎ترین فیزیک‌دانان قرن بیستم، با تفسیر هستی‎شناختی خود و به‌کارگیری متغیرهای پنهان در مکانیک کوانتومی، به مخالفت با تفسیر کپنهاگی، که در آن زمان تفسیر رایج بود، پرداخت و توانست یک صورت‌بندی علّی از نظریۀ کوانتوم ارائه دهد. از دیدگاه ملاصدرا، اصل علیت در عالم هستی حاکم است و هیچ فعلی بدون علت رخ نخواهد داد. تکیه ملاصدرا بر اصالت وجود، این نتیجه را به دنبال دارد که اگر علیتی در جهان هستی وجود دارد، فقط در بستر وجود است و معیار نیاز موجودی به دیگری تنها به حقیقت وجود و فقر وجودی نهفته در ذات موجود بازمی‎گردد. بوهم در تفسیر خود از مکانیک کوانتومی، نگاهی کلی و فلسفی را در نظر داشته و، با طرح متغیرهای نهان، گامی مؤثر در نزدیکی به واقعیت برداشته است. آنچه ضروری است این است که متغیرهای پنهان را صرفاً به امری فیزیکی و مادی برنگردانیم تا بتوان شاکله‌ای جامع برای حل مسائل در نظر گرفت.

ميلر در مقالة «غلبه بر اعتياد به موجه‌سازي» سعي مي‌کند به خوانندگان نشان دهد که اساساً پيوند بين عقلانيت و موجه‌سازي، امري اشتباه و غيرقابل دفاع است. او در اين مقاله رئوس عقلانيت نقاد پوپر را بيان مي‌کند. وي پس از بحث کوتاهي در باب چگونگي ظهور عقلانيت نقاد، درباره سه مسئله مرتبط به هم که حل‌نشده باقي مانده‌اند، يعني: بي‌فايده بودن موجه‌سازي، عينيت روش‌شناسانه و جايگاه قوانين منطق در عقلانيت نقاد، نکاتي را مطرح مي‌کند. ما در اين مقاله پس از طرح مباحث ميلر، ضمن نشان دادن عدم تماميت استدلال پوپر و ميلر عليه عقلانيت غيرنقاد، عدم برتري برهان خلف با توجه به عقلانيت نقاد را نشان مي‌دهيم؛ سپس به عدم امکان پذيرش ابتدايي عقلانيت نقاد مي‌پردازيم و امکان پذيرش خرافات را مبتني بر اين ديدگاه بيان مي‌کنيم؛ ضمن اينکه نشان خواهيم داد نسبي‌گرايي موفقيت بيشتري در ارضای بين‌الاذهانيت در مقايسه با عقلانيت نقاد دارد. در مجموع نشان خواهيم داد که آموزه عقلانيت نقاد براي اينکه بتواند يک نظريه مقبول باشد، هنوز راهي طولاني در پیش دارد.

فلسفۀ امپدوکلس همواره کارزار نیروهای متخاصمی تلقی شده که همیشه در حال جدال با یکدیگرند. تصور سنتی چنین بوده که مانند ثنویت¬گرایی باستان روزگاری کین و ایامی هم مهر در جهان امپدوکلسی پیروز میشود. راست‌کیشها و بازنگران تمام تلاش خود را بکار گرفتند تا یکدیگر را نقض کنند؛ یکی به جدایی میان دو نیرو و یکی به آمیختگی آنها باور داشت. در این مقاله سعی شده با پرداختن به مفهومی که هر دو سنت تفسیری از آن غافل بوده¬اند یعنی مفهوم δίνη یا گردباد، بطریقی دیگر منطق درونی شعر امپدوکلس را واسازی کنیم. بهمین دلیل علاوه بر کنکاش در منطق ادبی خود شعر، به سراغ پس‌زمینه¬ها و پس¬آیندهای فکر امپدوکلس در قبل و بعد از خودش خواهیم رفت و زمینۀ اسطوره¬یی فکر او را نیز در نظر خواهیم داشت. در این میان، به این نکته میپردازیم که برای درک ماهیت حرکت از نگاه امپدوکلس، باید از سنت فکری ارسطویی خارج شویم. سپس به تبیین ماهیت این نوع از حرکت خواهیم پرداخت و در آخر مشاهده خواهیم کرد که δίνη در اصل نوعی کارکرد است که آمیختگی واحد و کثیر را حفظ میکند و این همان چیزی است که ذهن یونانی به انحاء مختلفی بدنبال آن بوده و آن را حرکت ازلی و ابدی عالم میداند و بقای آن عالم در نظر آنها به چنین حرکتی بسته است. امپدوکلس نیز با طرح مفهوم δίνη همان نکته را برجسته ساخته است.

طرف‌داران نظریه منطقی احتمال، به اشکالات منتقدان اصل عدم تفاوت پاسخ گفته‌اند. جان مینارد کینز[1] و شهید محمدباقر صدر دو چهره شاخص این عرصه‌اند. مسأله اصلی در این مقاله، بررسی تطبیقی و نقد دیدگاه‌ ایشان در این موضوع است. هدف از این تحقیق، زمینه‌سازی برای ورود اندیشمندان معاصر اسلامی به نظریه‌پردازی در این خصوص در بستر گفت‌وگو با صاحب‌نظران جهانی است. روش تحقیق در این مقاله از حیث گردآوری مدارک، «کتابخانه‌ای» و ازلحاظ ماهیت روش، تجزیه و تحلیل کیفی، «عقلی برهانی» است. در نتیجه تحقیق روشن شد که اصل بدیهی اول شهید صدر در تبیین نظریه احتمال، درواقع همان اصل عدم تفاوت کینز است و هر دو اندیشمند از راهبرد ایجاد تقسیمات فرعی تلاش کرده‌اند شبهات اصلی آن را پاسخ دهند. عمده یا تمام تناقضات ادعایی، به‌خاطر ابهام در خود مسأله احتمالاتی مورد نظر و یا تطبیقِ اشتباه پیش‌آمده است. نتیجه اینکه نظریه احتمال شهید صدر حاوی ظرفیت‌های بزرگی برای رویارویی با چالش‌های نو در این خصوص است.

جایگاه خدا و براهین اثبات واجب، یکی از مهم‌ترین مباحثی است که کانت می‌بایست بر اساس مبانی معرفتی-اش، موضع خود را نسبت به آن معیّن کند. کانت، شناخت را تنها در قلمرو امور مادی معنادار می‌داند، به همین دلیل در نظرگاه وی بحث از اموری چون نفس یا خدا که زمان‌مند و مکان‌مند نیستند، اساساً اشتباه است. او برای نشان دادن این اشتباه، در بخش دیالکتیک استعلایی کتاب نقد عقل محض، ایدۀ «خدا» را ایدۀ استعلایی عقل محض می‌نامد و به زعم خود اثبات کرده است که عقل را نه از راه تجربی و نه از طریق استعلایی، توفیقی برای رسیدن به این ایده نیست. این دیدگاه، پیامد چگونگی رویکرد کانت در شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی است. کانت در رویکرد شناخت‌شناسی، به تفصیل به امکان و صدق قضایای ترکیبی پیشین می‌پردازد و بر این باور است که امکان دانش‌های پیشین در متافیزیک و فیزیک، به امکان قضایای ترکیبی پیشین بستگی دارند. در مقابل این دیدگاه، دیدگاه فلسفۀ صدرایی است که نه تنها قائل به تعطیلی عقل نظری در ما بعد الطبیعه نیست، بلکه بر این باور است که بسیاری از موضوعات فلسفی، از جمله مسئلۀ اثبات وجود خدا، از طریق به ‌کارگیری صحیح عقل نظری قابل حل است. به نظر میرسد فلسفۀ صدرایی هم در بُعد شناخت‌شناسی و هم در بُعد هستی‌شناسی، توانایی رفع تعارض‌ها و مغالطات را از ایدئال عقل محض دارا است. از این رو در این نوشتار، کوشیده‌ایم دیدگاه کانت را بر اساس فلسفۀ صدرایی نقد کرده و اشکالات وی را پاسخ گوییم.

رابطۀ حیات و شناخت در دیدگاه افلوطین و صدرالمتألهین و تطبیق این دو دیدگاه از آن جهت دارای اهمیت است که پیوند هستی­شناختی حیات (life) و شناخت (knowledge) در نگاه دو فیلسوف حکایت از قرابت فکری آنها دارد. «نظر» (contemplation) در نگاه افلوطین نوعی شناخت عام و فراگیر است که تمام مراتب هستی، آن را واجدند. اندیشه یا شناختی که افلوطین آن را عین حیات و زندگی می­داند. در دیدگاه ملاصدرا نیز هم علم و ادراک (شناخت) و هم حیات، تابع وجود و بلکه عین وجود است. از این روست که علم و حیات در وجود، وحدت دارند. باور به عینیت وجودی دو صفت حیات و شناخت و بالتبع موجود حیاتمند و شناختمند، اعتقاد به تحویل­ حیات به شناخت و اشتراک مبانی رابطۀ هستی­شناسانه میان حیات و شناخت -همانندی مبدأ و غایت حیات و شناخت، مشکک ­بودن حقیقت حیات و شناخت، عامل مشترک حیات و شناخت در طبیعت و حیاتمندی و شناختمندی عالم- در نگاه دو فیلسوف، زمینه را برای تطبیق دو دیدگاه فراهم آورده است. تطبیقی که نتیجۀ آن، یافتن قرابت­های فکریِ دو فیلسوف دربارۀ نوع رابطۀ حیات و شناخت است.

تبيين علم پيشين الهي از دشوار‌ترين مسائل فلسفه و کلام به‌شمار مي‌آيد و انديشمندان مختلف به بررسي آن پرداخته‌اند تا از غموضات آن بکاهند. در اين ميان برخي علم پيشين الهي را ذاتي و برخي مغاير ذات دانسته‌اند. در ميان قائلان به علم پيشين مغاير، برخي آن را متصل به ذات و برخي منفصل از ذات ترسيم کرده‌اند. ما در اين مقاله ابتدا اجمالاً به نظريات مختلف ارائه‌شده در بحث علم الهي اشاره کرده و سپس علم پيشين مغاير متصل و علم پيشين ذاتي را مورد مداقه و بررسي قرار داده، ويژگي‌هاي هريک را منقّح ساخته‌ايم و در پايان با ذکر ادله و قرائني محکم اثبات کرده‌ايم که ابن‌سينا و صدرالمتألهين به علم پيشين ذاتي و علم پيشين مغاير متصل معترف‌اند و در قبول اين دو علم البته هر علم در جايگاه خود، هم داستان و همزبان هستند.

فلسفه رشر دفاع از عقلانیت اهداف در برابر عقلانیت ابزاری است. رشر عدم توجه به جامعیت مفهوم عقلانیت را موجب درک ناقصی از عقلانیت می‌داند. عقلانیت عملی علاوه بر جنبه ابزاری، جنبه ارزش‌شناختی دارد که مناسب بودن اهداف را تعیین می‌کند و این دو مولفه به صورتی منسجم و هماهنگ درهم آمیخته‌اند. رشر شکاف بین واقعیت و ارزش را مهم می‌داند و برآن است که با گام کوتاه بدیهیات می‌توان از آن گذر کرد. با غیر منطقی دانستن نسبی‌گرایی و اثبات عقلانیت اهداف و اصول بنیادی عقلانیت به جهانی بودن عقلانیت اصرار می‌ورزد. وی با معرفی سلسله مراتب هنجاری برای انتخاب یک راه حل عقلانی در یک موقعیت معین، وابسته بودن تصمیم‌های عقلانی به محیط پیرامونی، نیز نسبیت عقلانیت در لایه‌های پایینی را می‌‌پذیرید. در پژوهش حاضر بعضی از ارکان نظریه رشر: بهینه‌سازی، مفهوم آدمیت، تعهد وجودی به درک نفس و رابطه واقعیت و ارزش مورد نقد قرار گرفته است.

اين مقاله بر آن است که ماهيت زمان را در آراي ميرداماد و ويليام کريگ فيلسوف معاصر مسيحي مورد مداقه قرار دهد تا همسويي‌ها و هم‌داستاني اين دو متفکر را در مسئله زمان بیابد و نوآوري‌هاي هريک را بازخواني کند. نظريه‌هاي گوناگون متفکران در باب زمان، در حل مباحث ديگر کلامي و فلسفي؛ چون ربط حادث به قديم، ازليت خداوند، حدوث و قدم عالم و غيره بوده است. ميرداماد به‌منظور تبيين نحوه ارتباط خداوند با موجودات، نظريه حدوث دهري را مطرح ساخت و زمان را مسبوق به عدم غيرزماني (دهري) دانست. وي زمان و امور زماني را علاوه بر ساحت زمان، در ساحت دهر به نحو جمع‌الجمعي موجود تلقي نمود؛ ديدگاهي که به‌ نظر مي‌رسد با زمان متافيزيکي که از سوي کريگ مطرح شده همسوست. کريگ به‌رغم اعتقاد به مقارنت زمان با وجود، به بدايت و تناهي گذشته معتقد است و زمان فيزيکي را تبلوري از زمان متافيزيکي مي‌داند.