جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: مشکل نجات، یعنی رهایی از گناهان، مسئله ای است که از روشنفکران مسلمان انتظار حل آن می رود. پاسخ ابن تیمیه به این مشکل، برخی از رفتارهای مسلمانان معاصر و رویدادهای جهان اسلام امروز را نشان می دهد. با تکیه بر روش اسنادی-کتابخانه ای و با رویکردی توصیفی- تحلیلی، استدلال می کنیم که برای ابن تیمیه، رستگاری به یکی از این دو شکل قابل تصور است: الف) تنها پیروان اسلام به رستگاری می رسند و پیروان ادیان دیگر به رستگاری می رسند. نجات فقط در صورتی که به اسلام بپیوندند. از اینجا می‌توان نتیجه گرفت که ابن تیمیه معتقد به «انحصارگرایی دینی» است، که با توجه به مبانی اسلام و اندیشه‌های ابن تیمیه، می‌توان آن را مخالف تعصب و خشونت مذهبی و سازگار با مدارا و نیز آموختن از ادیان دیگر نشان داد. توصیه ای استرنمارک (2006، 73) برای رهبران انحصارگرای متعصب. (2) با توجه به عواملی که منجر به بدبختی می شود، مانند کفر، بدعت، و شرک، دایره نجات ابن تیمیه حتی همه مسلمانان را در بر نمی گیرد - نجات او محدود است. فقط به یک فرقه اسلامی. این تفسیری است از دیدگاه ابن تیمیه که توسط سلفی‌های تکفیری اتخاذ شده است، که در این مقاله به آن به عنوان «انحصارگرایی فرقه‌ای» اشاره خواهیم کرد.

قسمت دوم آیه 33 احزاب، معروف به آیه تطهیر، از آیاتی است که مجادله‌های کلامی بسیار به همراه داشته است. روایات فراوانی در فریقین گویای رابطه حدیث کساء با آیه تطهیر است و «اهل بیت» در آیه را مختص به خمسه طیبه می‌داند. «عصمت» از موضوعات اختلافی فریقین در شروط امام است. شریف مرتضی برخلاف قاضی عبدالجبار آیه تطهیر را برهان روشن عصمت امام می‌داند. پراکندگی و نایکسانی در استدلال‌های کلامی مفسر معتزلی ذیل آیه تطهیر، ادله ناکافی، نادیده‌گرفتن روایات معتبر در شأن نزول آیه و تفاوت برداشت مفردات آیه از تلاش قاضی عبدالجبار برای اثبات مبانی اعتقادی‌اش در رد عصمت اهل بیت (ع) خبر می‌دهد. این نوشتار هم‌راستایی دیدگاه شریف مرتضای شیعی با قرآن را در دفاع از مکتب اهل بیت (ع) نشان می‌دهد و همچنین با بیان افتراق دیدگاه شیعه و معتزله در مبانی اعتقادی‌کلامی، مانند عصمت، نشان می‌دهد شیعه در این زمینه وامدار معتزله نبوده است.

از آسیب‌ها و چالش‌های مهمی که از بدو اسلام مطرح بوده ضعف در دینداری و دین‌گریزی است. امروزه این مسئله جدی‌تر شده است و با مدرن شدن جامعه خطراتی که دین را تهدید می‌کند هم مدرن شده‌اند و انسان‌های امروزی بیشتر در معرض از دست دادن دین خود هستند. پژوهش حاضر در صدد یافتن پاسخ به این مسئله است که چگونه دین و ایمان خود را در شرایط کنونی حفظ کنیم؟ کدام ویژگی را باید در خود بوجود آوریم و یا تقویت کنیم که دین مان مورد تهدید واقع نشود؟ در آموزه های حدیثی ما روایاتی مربوط به ویژگی های مؤمن و صفاتش وجود دارد. یکی از این صفات که از جمله عوامل حفظ دین نیز معرفی شده، صلابت است. این مقاله با شیوه ای توصیفی- تحلیلی به بررسی و تفسیر حدیث زیبای «اَلمُومِنُ اَصلَبُ مِنَ الجَبَل، اَلجَبَلُ یُستَقَلُّ مِنهُ وَ المُومِنُ لا یُستَقَلُّ مِن دینه شَیءٌ» می‌پردازد. با تحلیلی فقه الحدیثی پیرامون این حدیث مشخص شد صلابت است که نقشی تعیین کننده در حفظ دین دارد.

قسمت دوم آیه 33 سورة «احزاب» معروف به «آیه تطهیر» ازجمله آیاتی است که مجادله‌هاي کلامی زیادی را به ‌همراه داشته است. روایات زیادی در فریقین گویای رابطه حدیث کساء با آیه تطهیر است و اختصاص اهل‌بیت در آیه تطهیر را به خمسه طیبه می‌داند. امامیه برخلاف اشاعره آیه تطهیر را برهان روشن عصمت امام می‌داند؛ زیرا امام و خلیفۀ پیامبر، نزد اشاعره در حکم یک زمامدار است. اکثر اشاعره، در آیه تطهیر، اهل‌بیت را اعم از اصحاب کساء و همسران پیامبر می‌دانند. دستاورد این نوشتار از طریق بررسی آثار مفسران فریقین به روش توصیفی ـ تحلیلی، نا یکسان بودن دیدگاه کلامی مفسران اشعری با مفسران امامیه، ادله ناکافی، نادیده گرفتن روایات معتبر در شأن نزول آیه و تفاوت برداشت مفردات آیه تطهیر است که بیانگر تلاش این مفسران در جهت اثبات مبانی اعتقادی‌شان و امامت خلفای سه‌گانه با استفاده از آیه تطهیر است. نقدها و ردیه‌ها‌ی عالمانه امامیه بر اشاعره در کنار بیان وجوه اشتراک، با نگاه تطبیقی می‌تواند گامی در تقریب مذاهب اسلامی باشد.

تفسیر تیسیر الکریم الرحمن، اثر عبدالرحمن سعدی از علمای وهابی سده اخیر است. بررسی این تفسیر به روش توصیفی­­ _ تحلیلی مدنظر قرار گرفت، تا با شناخت بیشتر او به‌عنوان یک عالم وهابی، شیوه و روش سلفیان در تفسیر، مورد ارزیابی قرار بگیرد. تأکید بر فهم ظاهرگرایانه، مرجعیت نص در مقابل عقل و سطحی­نگری او در آیات، موجب اثبات صفات جسم­گرایانه برای خداوند شده که علاوه بر مخالفت با عقل، با مبنای حجیت روایات سلف نیز ناسازگار است؛ همچنین در آیات ولایت، با چشم­پوشی از روایات معتبرِ بسیار، روشی برخلاف مبانی خود در حجیت روایات پیش گرفته است. آیات فقهی را نیز بدون ذکر دلیل، با تأثیر­پذیری از دیدگاه مذهبی خویش، تفسیر می­نماید. او هدف تفسیرِ خود را، اختصار بیان نموده و به­ذکر روایات و منابع، ترجمه لغات و اختلاف قرائات نپرداخته و فقط در برخی موارد محدود، از شأن نزول و سبب نزول بهره گرفته است؛ ولی در آیات اخلاقی _ تربیتی (مخصوصا قصص قرآنی)، به­صورت نسبتا مفصل به بحث­های اخلاقی پرداخته و نکات زیادی را از آنها استفاده نموده است.

از جمله مباحث مهم علم کلام اسلامي، صفات خبريه است که مذاهب مختلف اسلامي، ديدگاه هاي مختلفي درباره آن اتخاذ کرده اند. در اين ميان، برخي متهم به تشبيه، عده اي متهم به تجسيم و برخي ديگر هم متهم به تعطيل شده اند. حتي فرقه اي مانند وهابي ها پا را از اين هم فراتر گذاشته اند و مخالفان خويش در باب صفات خبري را تکفير کرده اند. گاهي معدودي از فرق اسلامي، شيعه را متهم به تشبيه و تجسيم کرده اند، اما در طول تاريخ، علماي شيعه اين تهمت هاي واهي را رد کرده اند و گفته اند موضع شيعه در قبال صفات خبري، همان موضع اهل بيت پيامبر اکرم، يعني تنزيه، است. زيرا در روايات وارد شده از امامان معصوم (ع)، درباره صفات خبري به سه نظريه مهم، يعني اثبات به تشبيه، نفي صفات و اثبات بدون تشبيه اشاره شده است که نظريه اخير، همان ديدگاه تنزيهي شيعه است. در تحقيق پيش رو، کوشيده ايم با تقسيم بندي منظمي، انظار مختلف در باب صفات خبري و ادله مطرح شده در اين زمينه را به صورت تطبيقي و با تکيه بر رويت الاهي ذکر کنيم و به تنها حالت رويت الاهي، که همان رويت قلبي است، اشاره کنيم.

انکار مجاز در قرآن و در لغت عربی یکی از مبانی سلفیه است که در بسیاری از اعتقادات مانند نحوه تفسیر صفات الهی در آیات قرآن کریم نقش اساسی دارد . محمد بن‌صالح العثیمین به عنوان یکی از بزرگترین مفتیان معاصر سلفیت و وهابیت در آثار متعددی به نفی مجاز و ردّ ادله مثبتین مجاز پرداخته است. ادله‌ای مانند عدم استعمال مجاز توسط سلف و عدم صحت سلب از آیات قرآن ، از دلائلی است که باعث شده بن عثیمین به تبعیت از ابن قیم مجاز را طاغوتی برای تحریف روایات و آیات قرآن بدانند . در حالی که در روایات نبوی و کلمات دانشمندانی که در قرون اوّلیه اسلام می زیسته اند موارد متعددی از استعمال مجازی وجود دارد.علاوه بر این که عدم صحت سلب از قرآن نیز از طرفی در همه جا صحیح نیست و مبتلا به نقض است . از طرفی دیگر صحت سلب در صورتی باعث انکار آیات قرآن می شود که معنای حقیقی را نفی نماید در حالیکه صحت سلب معنای مجازی، علامت تشخیص حقیقت از مجاز است. اضافه بر این که آیاتی در قرآن وجود دارد که پذیرفتن معنای حقیقی آنها نادرست بودن محتوای آیه را در بردارد و توجیهات بن عثیمین نیز این نادرستی را رفع ننموده است. در نهایت اگر چه بن عثیمین منکر مجاز در قرآن است اما آیه«إِنِّی أَرَانِی أَعْصِرُ خَمْراً»را به معنایی مجازی تفسیر نموده و اسمی از مجاز نبرده است.

توحید و مباحث مربوط بدان، مانند اسما و صفات، از جمله مسائل بحث‌برانگیز میان مذاهب اسلامی است. صفات خبری که در لسان آیات و روایات به آن اشاره شده، میان فرق مختلف اسلامی جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده و باعث شده است بعضاً مقوله مشبهه یا مجسمه، حربه‌ای برای بیرون‌راندن از میدان اسلام باشد. فارغ از مذاهب مختلف اسلامی که در صفات خبری اختلاف نظر دارند، برخی از مکتب‌ها نیز، مانند دو مکتب متکلمان و فلاسفه، علی‌رغم همسوبودن برخی از مبانی فکری و اعتقادی‌شان، دیدگاه‌‌های مختلفی مطرح کرده‌اند. در این میان، از شیعه یک متکلم (سید مرتضی) و یک فیلسوف (نصیرالدین طوسی) و از اهل سنت نیز یک متکلم (قاضی عبدالجبار معتزلی) انتخاب کرده‌ایم تا بهره‌وری‌شان از عقل فلسفی و عقل کلامی در بحث صفات خبری بررسی شود و اختلافات ایشان مقایسه‌ای برای مبحث مد نظر باشد. هرچند این اندیشمندان، صفات خبری را قبول داشته و قائل به تأویل آنها هستند، اما روش هر کدام در ورود، خروج، استدلال و چگونگی تأویل، متفاوت بوده و اختلافات بسیار ظریفی دارند که در نوشتار حاضر بررسی می‌شود. روش به‌کاررفته در این نوشتار توصیفی و تحلیلی است.

اسلوب عربی نظریه شنقیطی است که به عنوان جایگزین مجاز در قرآن مطرح شده است. اسلوب در لغت به معنای راه و روش و در اصطلاح راه­هایی است که عرب زبانان در قالب آن، مقاصد خود را بیان می­کنند. شنقیطی دو خصوصیت حقیقی بودن و عدم نفی را در تعریف اسلوب عربی، بدون دلیل لحاظ کرده است. او این اصطلاح را از علمای بلاغت گرفته و در مقابل مجاز به کار برده است. وی اسلوب را به دو قسمِ بدون قرینه و نیازمند قرینه تقسیم کرده و استعمال عربی، ادعای نفی کنندگان مجاز و حقیقت عرفیه را به عنوان دلیل بر آن گرفته است. ادعای شنقیطی در مورد اسلوب، دارای نقدهای مختلفی است. عدم تعریف و بیان معیار برای تشخیص اسلوب و عدم دلیل، همچنین مصادره به مطلوب و نزاع لفظی از جمله اشکالات است. این نظریه در زمینه تفسیر قرآن، نمی­تواند تفسیر جامعی از همه آیات ارائه دهد و با بلاغت قرآن منافات دارد همچنین تبیین آیات الهی را در پایین­ترین سطح معنا قرار می­دهد.

صفات خبریه یکی از مهمترین و شاید چالشی­ترین مباحث کلامی در سلفیه به شمار می رود که چگونگی انتساب این صفات به خداوند، موجب دیدگاه­هایی چون تجسیم و تشبیه و تعطیل و توقف شده است، سلفیه جهادی که اصطلاحی نو به شمار می­رود و همواره تلفیقی از میان سلفیان رادیکالی است، این سؤال به وجود می­آید که آیا آنها نیز همچون دیگر سلفی­ها در صفات خبریه پیرو ابن تیمیه حرانی­اند و تعابیری چون بلاکیف و بلاتعطیل و سؤال عنه بدعه و ...را دارند؟ در این نوشتار با بررسی و ریشه­یابی روش­شناسی سلفیه جهادی و خاستگاه آنها در مورد ظواهر الفاظ به این نتیجه رسیده که برخی از سلفیه جهادی که متأثر از ابن تیمیه­اند، در روش شناسی ظاهرگرای­اند و در باب صفات خبری همان تعابیر وی چون بلاکیف، بلاتعطیل، سؤال عنه بدعه و ... را دارند اما برخی دیگر از سلفیه جهادی که متأثر از سید قطبند، به خاطر مشی عقل­گرایی آنها، در باب صفات خبریه قائل به تأویل مجازند.