جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الهیات علمی یکی از شاخه‌های الهیات مسیحی است که بر خلاف رویکردهای سنتی در الهیات، تنها راه دفاع از الهیات و باورهای الهیاتی را توسل جستن به روش، مبانی و یافته‌های علم می‌داند. پاننبرگ، الهی‌دان آلمانی، یکی از اولین الهی‌دانانی است که طرحی را برای الهیات علمی ارائه داده است. مسئله اصلی نوشتار حاضر این است که الهیات از دیدگاه او چه ویژگی‌هایی دارد و چه نقدهایی بر آن وارد است. به سبب آن که الهی‌دانان مسیحی پیش از مسلمانان با برخی از چالش‌ها مواجهه شده و در صدد رفع آن‌ها برآمده‌اند، استفاده از یافته‌های آن‌ها سودمند خواهد بود. برای پاسخ به مسئله اصلی از روش توصیفی- تحلیلی بهره خواهیم برد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که پاننبرگ چهار شرط را برای علمی شدن الهیات برمی‌شمرد، اما مهم‌ترین شرط آن را اثبات شناختی بودن گزاره‌های الهیاتی می‌داند. از نگاه او، اثبات شناختی بودن آن‌ها در گرو استفاده از روش علمی است. طرح پاننبرگ، با وجود نقاط قوتش، توان پاسخگویی به همه چالش‌های الهیات را ندارد.

مسئله آزادی همواره در طول تاریخ موردتوجه بوده و با نگاه به تاریخ فلسفه درمی‌یابیم نظریه آزاد بودن انسان همیشه مورد بحث‌وبررسی قرار گرفته است. آزادی همواره به‌عنوان یک نیاز اساسی و شاخص در زندگی فردی و اجتماعی، مطرح بوده است. دولت‌ها، زمانی از اعتبار کافی برخوردار خواهند بود که رابطه‌شان با آزادی را مطابق قوانین و شرایط حفظ کنند. اما به‌رغم کارآمدی مفهوم آزادی در حکومت‌ها و جوامع، میزان و نوع بهره‌مندی از آزادی، همواره منشأ اختلاف بین اندیشمندان و فلاسفه بوده است. این امر، ناشی از نوع رویکرد و ادراک فلاسفه از هستی و انسان است. در این بین شهید مطهری و یاسپرس از متألهین و اندیشمندانی هستند که نظرات ارزشمندی در این زمینه دارند؛ بنابراین هدف این پژوهش آن است که ضمن بیان مفهوم آزادی، جایگاه آن در اندیشه مطهری و یاسپرس مورد بررسی قرار گیرد. یافته‌های این پژوهش عبارت از اینکه: شهید مطهری و یاسپرس آزادی را یک امر مهم و اساسی در زندگی انسان‌ها می‌دانند، ضمن اینکه از نظر ایشان آزادی­ای دارای ارزش است که در ارتباط با خدا باشد. از نظر آن‌ها آزادی وجه ممیز انسان از سایر اشیا و حیوانات است. شهید مطهری آزادی را وسیله‌ای برای طریقت می‌داند، اما یاسپرس تا آخر به آزادی وفادار می‌ماند و بر آن تأکید می‌کند. این پژوهش، توصیفی تحلیلی است که به روش کتابخانه‌ای انجام شده است.

الهیاتِ علمی طرحی است که برای غنابخشیدن به الهیات و دفاع از آن، از علم بهره می‌برد. آلیستر مک‌گراث یکی از پیشگامان این طرح است که می‌کوشد نشان دهد الهیات و علم در تلائم و تعامل‌اند و می‌توان از روش‌ها و مبانی علم در الهیات بهره برد. مسئلۀ نوشتار حاضر این است که مک‌گراث در طرح خود از کدام‌یک از روش‌ها و مبانیِ علم استفاده کرده است و در این صورت، الهیات او چه ویژگی‌هایی را خواهد داشت و درنهایت چه نقدهایی بر طرح او وارد است. این طرح یکی از مهم‌ترین طرح‌های الهیاتی است که بررسی آن برای ما نیز درس‌آموز خواهد بود. در این نوشتار با پیروی از روش توصیفی - ‌تحلیلی، ابتدا به تبیین طرح مک‌گراث و سپس به ارزیابی آن خواهیم پرداخت. با مراجعه به آثار مک‌گراث روشن می‌شود که او از روش پسینی، رویکرد واقع‌گرایانه و نظریه در الهیات بهره برده و الهیات او الهیاتی واقع‌گرا و پسینی است که نگاهی کلی به واقعیت را ارائه می‌دهد. الهیات علمی با وجود نقاط قوت، دارای کاستی‌هایی است که برخی از آن‌ها از این‌ قرارند: عدم ارائۀ دلیل قابل‌قبولی برای استفاده از علم، اتکای الهیات بر فلسفه نه علم، ثابت‌دانستن مبانی و روش‌های علم، نگاه خوش‌بینانه به علم.

آية 59 سورة «آل‌عمران» شايد تنها آيه‌اي در قرآن باشد که هم مورد استناد تکامل‌گرايان قرار گرفته و هم مورد استشهاد خلقت‌باوران. ازاين‌رو، مي‌توان گفت اين آيه محل يک رويارويي سرنوشت‌ساز بين اين دو گروه است؛ به‌گونه‌اي‌که غلبة هرکدام از اين نگاه‌ها در تفسير آيه مذکور مي‌تواند پيروزي بزرگ براي آن و گامي بسيار بلند در جهت فائق آمدن آن نگاه بر ديگري در نزاع ديرينه بر سر نگاه قرآن به تاريخ طبيعت و بخصوص تاريخ پيدايش انسان بر اين کره خاکي باشد. آنچه در پي مي‌آيد تلاشي است به روش تحلیلی ـ توصیفی براي انجام يک داوري سنجيده و مستدل بين خوانش‌هاي تکامل‌گرا و خلقت‌باور از اين آيه شريفه. براي اين منظور ما ابتدا به مسائلي مي‌پردازيم که براي درک درست از آيه بايد فيصله داده شوند و سپس به تفسير خود از آيه مي‌پردازيم. در انتها نيز تفسيري تکامل‌باور از اين آيه طرح و نقد مي‌کنيم تا امکان داوري بين دو تفسير براي خواننده فراهم گردد.

یکی از مبانی علم نوین، طبیعت­ گرایی روش­ شناختی است. باور رایج این است که این مبنای علم نوین، همزاد خود علم بوده و ازاین‎رو در انقلاب علمی پدیدار گشته است؛ لکن بررسی­ های تاریخی نشان می‎دهد که طبیعت­ گرایی روش­ شناختی نه در بحبوحه ظهور علم جدید در انقلاب علمی، بلکه در منازعات الهیاتی قرون وسطای متأخر متولد شده است. این نکته از جهت روشن کردن رابط ه­ای که علم و دین در طول تاریخ مغرب زمین داشته اند حائز اهمیت است. شواهدی حاکی از آن است که متألهان مسیحی با انگیزه ­های الهیاتی، مسائلی را مطرح کردند که بستر مناسبی را برای پیدایش طبیعت­ گرایی روش­ شناختی به وجود آورد. از خلال این بررسی آشکار خواهد شد که در این عصر سه عامل مهم که با انگیزه­های الهیاتی همراه بودند در به وجود آمدن طبیعت­ گرایی روش ­شناختی مؤثر واقع شدند: تبیین ویژه از رابطه خالق و مخلوق، تفکیک حوزه دین و علم، تأکید بر تجربه­ گرایی و روش کمی. در ضمن این تحلیل رابطه تجربه‌گرایی و الهیات مسیحی در قرون وسطای متأخر روشن خواهد شد.

گادامر در کتاب حقیقت و روش به مقولة فهم و چگونگی شکل‌گیری آن پرداخته است. اندیشه‌های او، بیشترین تأثیر را بر مطالعات قرآنیِ روشنفکران دینیِ مسلمان داشته است. وی ضمن به‌تصویر‌کشیدن گونه-های مختلفی از فهم، از نقاط ضعف آنها لایه‌برداری می‌کند، تا بدین‌وسیله صورتِ حقیقیِ "فهمیدن" را نشان دهد. در این پژوهش، سعی شده است با انطباقِ این مدل‌های فهم بر حوزة فهم قرآن و ارزیابیِ آنها از منظر گادامر، صورت مقبول فهمِ قرآن بر اساس منظومة فکریِ او آشکار شود. پژوهش حاضر با روش توصیفی _تحلیلی نشان می‌دهد که گونه‌های فهم، اعم از "عینیِ محض یا تاریخی"، "ذهنیِ محض یا مدرن" و "دیالوگی" اساساً کاشف از حقیقت قرآن نیستند. نقص آنها، به دلیل نفی یا کم‌رنگ-کردنِ نقش برخی عناصر سازندة فهم است. بر اساس اندیشة گادامر، فهمِ حقیقی قرآن، فهمِ "دیالوگی-الهیاتی" است؛ یعنی ما با یک فزونی مهم با عنوان "باور توحیدیِ فهمنده" در "الگوی دیالوگی عامِ" گادامر مواجه‌ایم.

در جهان اسلام، مکتب علامه طباطبائي و نومعتزلیان دو جریان برجسته‌ای هستند که برای حل تعارض ادعایی علم و دین شیوه‌هایی را ارائه کرده‌اند. یکی از برجسته‌ترین شیوه‌های آنان، شیوه‌های رفع تعارض ناظر به زبان دین است. نومعتزلیان مدعی هستند، شیوه‌هایشان در این زمینه کارآمد است، ولی شیوه‌های مکتب علامه طباطبائي برای رفع تعارض کارایی ندارد. طرفداران مکتب علامه نیز شیوه‌های نومعتزلیان را ناسازگار با دین تلقی می‌کنند. برای ارزیابی دعاوی مزبور، ضروری است شیوه‌های رفع تعارض ناظر به زبان دین، با نظر به آثار هر دو جریان فکری به تفصیل بیان شده و مورد بررسی تطبیقی قرار گیرد. هر چند در ظاهر، برخی راهکارهاي هر دو گروه، مانند زبان ادبی یا زبان قوم تلقی کردن تعبیر متن دینی دارای تعارض با نظریات علمی، مشترک است، اما به‌جهت اینکه در مکتب علامه، استفاده از این شیوه‌ها مشروط به وجود قرینة نقلی یا عقلی قطعی است، ولی برخی نومعتزلیان این شیوه را به اکثر یا تمامی متون دینی تعمیم می‌دهند. در واقع شیوه‌های زبان دینی این دو گروه متفاوت است.

آلوين پلانتينگا درباره رابطه علم و دين، از اوایل قرن بيست‌ويکم ديدگاهي متفاوت نسبت‌به ديدگاه قبلي خود ارائه کرده است. خلاصه ديدگاه دوم او چهار ادعاي ذيل است: 1. همه تعارضات معروف ميان علم و دين يا غيرواقعي هستند يا سطحي. 2. توافق عميقي ميان علم و دين وجود دارد. 3. همه توافقات معروف ميان علم و طبيعت‌گرايي سطحي است. 4. تعارض عميقي ميان علم و طبيعت‌گرايي وجود دارد. درخصوص تکامل و فيزيک کلاسيک ادعاي تعارض مي‌شود، ولي تعارض آنها با دين واقعي نيست. در روان‌شناسي تکاملي و نقد کتاب مقدس، علم و دين تعارض دارند، ولي اين تعارض سطحي است و علم به‌علت آنکه شواهد مبنا و متفاوت از دين دارد، نمي‌تواند ناقض آن باشد. نظريه «تنظيم دقيق» و «طراحي هوشمند» بخش‌هايي از علم هستند که مي‌توانند براي باور ديني زمينه‌سازي کنند. همچنين پذيرش هماهنگ تکامل و طبيعت‌گرايي موجب بي‌اعتباري معرفت به آنها مي‌شود و از‌اين‌رو علم و طبيعت‌گرايي تعارض عميقي دارند.

علت اعدادی یا معد در فلسفۀ اسلامی به‌عنوان علت غیرحقیقی شناخته می‌شود که معلول هیچ وابستگی وجودی به آن ندارد، ولی زمینه‌ساز پیدایش معلول است. حقیقت و ویژگی‌های علت اعدادی کاملاً روشن نیست. فلاسفۀ اسلامی مباحث مجمل و پراکنده‌ای در مورد آن مطرح کرده‌اند؛ اما به‌طور منسجم و مفصل به آن نپرداخته‌اند. در این مقاله تلاش می‌شود با مراجعه به منابع اصیل فلسفۀ اسلامی ابعاد مختلف این موضوع در یک ساختار منسجم بیان و نقش معد در پیدایش امور مادی تبیین شود. طبق یافته‌های این پژوهش، معد بنا بر اصطلاح رایج، زمینه‌ساز پیدایش معلول است؛ به این صورت که ماده را برای دریافت صورت جدید آماده و استعداد صورت جدید را در آن ایجاد می‌کند. با اینکه علت اعدادی با علت حقیقی تفاوت‌هایی دارد، مانند اینکه معیت و سنخیت علی- معلولی در آن ضرورت ندارد، اما فرآیند اعداد برای حدوث هر امر طبیعی ضرورت دارد. بدون اعداد معد، هیچ شئ مادی برای تبدیل به شئ جدید ترجیحی ندارد و ایجاد بدون اعداد در عالم ماده مستلزم ترجیح بلامرجح است. با عنایت به اینکه حقیقت اعداد همان تحریک ماده برای برای نزدیک‌شدن به امکان استعدادی است، هر معدی ضرورتاً صرفاً مادی یا نفسی است که با ماده در ارتباط است.

اصل آنتروپیک بر آن است جهانی که یک ناظر بتواند آن را ببیند، باید سازگار با وجود آن ناظر باشد. این اصل گاه به عنوان تبیینی برای نظم موجود در جهان یا شرایط اولیه آن تلقی می‎شود و درنتیجه تبیین غایی در این باره را کنار می‎گذارد. گاه نیز با ضمیمه فرضیه چندجهانی، بدون اینکه ادعای تبیین نظم موجود در جهان را داشته باشد، به عنوان چالشی در مقابل تبیین غایی شمرده می‎شود. در این مقاله چهار راه دفاع از تبیین غایی در مقابل این نقدها ارائه می‎شود و نشان داده می‎شود که می‎توان بر پایه یکی از این امور از تبیین غایی دفاع کرد: نقد فرضیه چندجهانی و توجه به تبیین وجود نظم به جای درک نظم، برتربودن تبیین غایی نسبت به فرضیه چندجهانی در ملاک‎های سادگی و فراگیری تبیین، بیشتربودن احتمال تعلق یک جهان منظم به مجموعه جهان‎های تنظیم‎شده، نسبت به احتمال تعلق آن به مجموعه جهان‎های تصادفاً منظم و توجه به نظم حاکم بر مکانیزم تحقق جهان‎های بسیار. هر یک از این تقریرها از نظر عدم ابتنا بر پیش‎فرض کیهان‏‏شناختی خاص، از تقریر سابق آن برتر است.