جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بی‌تردید تمدن اسلامی عصر عباسیان را می‌توان یکی از مهم‌ترین و باشکوه‌ترین دوره‌های تمدن اسلامی نامید که برخاسته از عواملی بود که مذهب معتزله با ترویج عقل‌گرایی در مباحث علمی نقش مهم و سازنده‌ای در آن ایفا کرد. این نوشتار بر اساس روش توصیفیـ تحلیلی، نخست از رابطه معتزله و حکومت عباسیان و نفوذ متکلمان معتزلی در دربار عباسی و برخورداری از قدرت سیاسی خلفا سخن می‌گوید؛ سپس زمینه‌های عقل‌گرایی معتزلیان را بیان می‌کند و با عوامل اثرگذاری معتزله در شکوفایی و توسعه تمدن اسلامی عصر عباسی کلام را ادامه می‌دهد و آنها را در مناظرات علمی، تعامل با اندیشمندان غیرمسلمان، ایجاد و توسعه مراکز علمی و فرهنگی و تدوین و توسعه جایگاه عقل در کلام اسلامی می‌شمارد که در ترویج عقل استدلالی در جامعه اسلامی دوره عباسی نقش‌آفرینی کردند و شکوفایی و توسعه تمدن آن دوران را با ترویج عقل‌گرایی به ارمغان آوردند.

شناخت عمیق ماهیت نهضت‌ها و انقلاب‌ها تا حد زیادی به بررسی نقش گروه‌ها و نیروی‌های اجتماعی تاثیرگذار در روند انقلاب‌ها بستگی دارد. جنبش مشروطه نیز از جمله دستاورد‌های رویارویی ما با اندیشه‌های مدرن بوده است. در این بین، روحانیت و روشنفکران از نیرو‌های تاثیرگذار در ساختار اجتماعی به شمار می‌آیند. مشروطه اولین تجربۀ رقابت نیرو‌های سیاسی در تاریخ ایران بود که روحانیت و روشنفکران توانستند آن را در کنار هم به پیروزی رسانند. روحانیون دیدگاه‌های خود را بر اساس ارزش‌های دین اسلام و آموزه‌های آن بیان می‌کردند و جریان روشنفکران با الگوبرداری همتایان غربی تلاش داشتند تا ساختارهای جدید سیاسی در ایران مستقر کنند که بیشتر برآمده از مکاتب غربی و آموزه‌های سکولاریسم، عقل­گرایی و علم­گرا بود. در این پژوهش به نقش روحانیت و روشنفکران به عنوان مهمترین عوامل در ساماندهی جامعه ایران در زمان انقلاب مشروطه با روش توصیفی تحلیلی می‌پردازیم. یافته­های پژوهش بیانگر آن است که این دو جریان از مؤثرترین طیف‌ها در انقلاب مشروطه بودند. به نظر می‌رسد جریان روشنفکری با بهره­گیری از ظرفیت آگاهی و آشنایی با مظاهر جدید در آن دوره توانست آموزه­های جدید مشروطه­خواهی و حکومت بر پایه قانون را با تأسی از غرب وارد ایران کند و جریان روحانیون این آموزه‌ها را با قرائت اسلامی بازآفرینی کرد و با بسیج قشر مردمی توانستند، مشروطه را به پیروزی برسانند.

هدف: هدف از انجام این پژوهش، بررسی تأثیر رابطۀ «مرید و مرادی» صوفیه بر آداب «استاد و شاگرد» در رویکرد مبتنی بر کتاب و سنّتِ تعلیم و تربیت اسلامی و نقد آن بود. روش: روش این پژوهش، کیفی بود و با مراجعه به منابع تاریخی و کتب تعلیم و تربیت اسلامی در قرون میانی(4 تا 7 ق)، به شیوۀ توصیفی- تحلیلی انجام شد. یافته‎ها و نتیجه‌گیری: رابطۀ «مرید و مرادی» از آداب صوفیه است. در این رابطه، مرید تسلیم محض مرادش است. این آداب توسط نویسندگان تعلیم و تربیت اسلامی، الگوبرداری و به عنوان وظایف اخلاقی شاگرد مقابل استاد مطرح شده است. یافته‎های پژوهش نشان داد رواج این آداب در بین طلاب، باعث ایجاد نوعی رابطۀ کاذب اخلاقی بین استاد و شاگرد، سلب اعتماد به نفس، استقلال اندیشه، جسارت نقّادی و مطالبه‎گری علمی شاگرد مقابل استاد شده است.

سلاطین قاجار درصدد آن بودند تا با القاء سایۀ خدا بودن خود در زمین، سال‌ها در پوشش مذهب، جان و مال و سرزمین مردم را به نام دفاع از مذهب، مِلک شخصی خود تلقی کنند. علمای مشروطه خواه همچون نائینی با تکیه بر عناصر عقل، اصول فقه، قرآن و سنت، به اجتهاد در مفاهیم جدید گفتمان غربی در قالب نظام مشروطه پرداختند تا سازگاری کیش شیعه را با مفاهیم عقلی و تناسب شرع را با بعضی از اصول عقلی گفتمان غربی مانند آزادی، برابری، پارلمان، اکثریت آرا، رفراندوم و نظایر آن نشان دهند؛ بنا بر این، تحولات تفکر دینی بر جنبش مشروطه حاکم شد و دولت مدرن بر پایه آموزه­های دینی در ایران شکل گرفت و توسط رهبران روحانی چون علامه نائینی تثبیت شد میرزای نائینی با حمایت از نهضت مشروطه الگوی شکل حکومت را برای جلوگیری از استبداد قاجار، طراحی کرد. او استبداد دینی-مذهبی را خطرناک‌تر از استبداد برآمده از دربار تشریح کرد. او بر این باور بود که با قانون‌گذاری، مشارکت مردم و شورا، می‌توان از توانایی مذهب در عرصۀ سیاسی و اجتماعی رونمایی کرد. جستار حاضر در پژوهشی توصیفی – تحلیلی به بررسی تأثیر گذاری افکار نائینی می­پردازد. ایشان با تفکیک مفهوم آزادی از رهایی، در مقابل کسانی که آزادی را در تعارض با مذهب می‌پنداشتند این تحول را رقم زد که تصورِ دین و مذهب بدونِ آزادی، جفا به مذهب و برداشت نادرست از دین است. نتایج تحقیق نشان می­دهد که میرزای نائینی با طرحِ اصلِ مساوات که احکام و قوانین برای فقیر و غنی، رعیت و ارباب باید به تساوی اجرا شود، بانیِ تحول دیگری در عصر مشروطه شد.

دیدگاه سیاسی مستشرقان آلمان و انگلیس نسبت به مکتب عاشورا دارای نوسانات و چالش های فراوانی است. آلمان و انگلیس به عنوان سردمداران اسلام شناسی به طور عام و عاشورا پژوهی به طور خاص، تلاش کرده اند شخصیت، اهداف و دستاورد های قیام امام حسین (ع) را مادی گرایانه و فارغ از مذهب، مورد تحلیل و بررسی قرار دهند. با توجه به اینکه جهان اسلام و منابع موجود از ابتدا در سیطره جماعت اهل سنت بوده، و منابع شیعه تحریف یا کمتر بدان اعتماد شده، عمدتا شاهد نتایج مغرضانه و کمتر منصفانه بوده ایم. از یک سو مستشرقان به امام حسین (ع) به عنوان یک اپوزیسیون حکومت مرکزی و دارای اندیشه ضد سکولار نظر دارند، و اندیشه های اعتقادی و دینی او را خلط در آراء سیاسی و اقتصادی می کنند؛ از طرفی تعداد اندکی از مستشرقین موفق شده‌اند که تحت تاثیر عواطف شخصی، ملی و مذهبی واقع نشوند و این نهضت را صرفا از نظر علمی مورد مطالعه و بررسی قرار دهند. هدف این پژوهش بررسی تطبیقی مواضع سیاسی مستشرقین آلمان و انگلیس درباره واقعه عاشورا و مطالعه بنیاد فکری و رویکرد عملی آن ها می باشد. در این تحقیق با رویکردی تحلیلی و تبیینی درصدد پاسخ به این سئوالات هستیم که: برداشت سیاسی مستشرقان آلمان و انگلیس از واقعه کربلا چگونه بود؟ مبانی فکری عاشورا پژوهی از بُعد سیاسی چگونه بوده است؟ فرض غالب بر این است که مستشرقین آلمان و انگلیس با توجه به وجود پژوهشگران برجسته و پژوهشکده های فراوان اسلامی- شیعی، سعی کرده اند بُعد اعتقادی نهضت کربلا را تحت شعاع سیطره سیاسی قرار دهند.

حاج آقا­حسین طباطبایی بروجردی (د.1340ش) از علما و فقهای بزرگ شیعه بود که در پانزده سال پایانی عمرش، مرجعیت عامه شیعیان جهان را بر عهده داشت. نویسندگان این نوشتار می‌کوشند، جایگاه حقوق عمومی و سه مفهوم آزادی، قانون و حقوق شهروندی را، که از ارکان اصلی اندیشه مشروطه خواهان بوده، در اندیشه این فقیه بلندآوازه شیعی، که در فاصله میان نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی می‌زیست، بررسی ‌کنند. در این پژوهش، با روش توصیفی- ‌تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه‌ای، اسنادی و مطالعات میدانی، به این پرسش پاسخ داده­می­شود که آیا بروجردی برای ورود توده مردم به مسائل سیاسی حقی قائل بوده و آیا این سه مؤلفه جامعه مدنی عصر مشروطیت را به رسمیت می‌شناخته است یا نه؟

در این مقاله برآنیم گفتمان ائمه¬(ع) در مسأله تقیّه را با تکیه بر نظریه¬ی کنش گفتاري جان سرل که در حوزه¬ی تحلیل گفتمان قرار دارد، بررسی کنیم. تقیّه از معتقدات کلامی- فقهی شیعه و رویکردی تاریخی برای حفظ موجودیّت اقلیت در برابر اکثریت محسوب می‌شود. یکی از شیوه¬های مبارزاتی ائمه(ع) در عصر اموی و عباسی، روش «تقیّه» است. ائمه(ع) بر حسب مقتضیات زمان و مکان، از تقیّه در مبارزه با دشمن و پیشبرد هدف بهره می¬‌بردند. جان سرل رابطه¬ی میان زبان و جامعه را از منظر فلسفی واکاوی کرده است. نظریه¬ی کنش گفتاری سرل کارکردهای متفاوتی دارد و در فهم پاره گفتارها باید به معنای ثانوی آن¬ها توجه داشت. این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی در صدد پاسخ گویی به این سؤال است که چگونه ائمه¬(ع) با روش تقیّه، از گفتارهایی استفاده کرده-اندکه معنای ثانوی آن¬ها مورد نظر بوده است و بیشتر از چه کنش¬های گفتاری بهره برده-اند؟ بررسی داده¬های تحقیق نشان می¬دهد ائمه(ع) بنا بر نظریه¬ی «افعال گفتاری» سرل برای پیشبرد اهداف خویش از عباراتی استفاده کرده¬اند که معنای ثانوی آن¬ها مد نظر بوده و کنش¬های گفتاری اظهاری، عاطفی و ترغیبی بیشترین کاربرد را داشته است، در حالی که از کنش¬های اعلامی و تعهدی بهره نگرفته‌اند.

هدف از این پژوهش بررسی رابطه میان آیین اهل حق و کیش مهرپرستی است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که آیین اهل ‌حق، آموزه‌هایی مشترک با آیین‌های باستانی ایران دارد. نظر به سرشت ترکیبی باورها و عقاید این آیین، گویی یکی از بنیادها و آبشخورهای فکری و اعتقادی اهل ‌حق، آیین میترا است. از تشابهات این دو آیین، مواردی شایان توجه است مثل: مقام والای خورشید و فرّ ایزدی نزد کیش مهرپرستی و آیین اهل ‌حق، انعقاد پیمان برادری، قربانی‌کردن گاو، تولد مهر و تولد برخی از پیران اهل ‌حق از دوشیزه‌ای باکره، اهمیت عدد هفت، رازآلودگی. این تشابهات تا بدان‌جا است که می‌توان گفت گونه‌ای همانندی در اخلاقیات، مناسک، آداب و رسوم، و نمادهای مذهبی در میان است؛ اما مبانی بنیادین اهل حق مثل نگاه به توحید، معاد، عدل، امامت، نبوت کاملاً با ادیان باستانی ایران متفاوت است. در این جستار تلاش می‌شود با روش تفسیری - مقایسه‌ای و با تکیه بر کتاب سرانجام از مقدس‌‌ترین و مهم‌ترین منابع مکتوب اهل ‌حق، رابطه میان آیین اهل ‌حق و کیش مهرپرستی واکاوی شود.

قم، یکی از پُرسابقه‌ترین مراکز شیعه‌نشین در ایران است. مرکزیت قم برای شیعه، زمینه­ساز سفر علمای بزرگ شیعی به قصد فراگیری علوم اهل‌بیت(ع) و شنیدن احادیث آنان از طریق محدّثان قم شد. این شهر به علت قرارگرفتن در کانون تشیع، ارتباط با علویان و گروه‌ها و مناطق مختلف شیعی، با داشتن مرقد منور حضرت معصومه(س) و تأسیس مکتب حدیثی، از شهرهای پیشتاز در بسط اندیشه امامیه بود. این پژوهش، با استفاده از روش تاریخی به شیوه توصیفی- تحلیلی، ضمن بررسی جایگاه قم در رشد و توسعه دستاوردهای حدیثی و مبانی اعتقادی شیعه، به تبیین زندگی، نقش و عملکرد اصحاب قمی امام هادی(ع) پرداخته است. یافته­های این پژوهش نشان می‌دهد که ابراهیم‌بن‌هاشم قمی، احمد‌بن‌اسحاق قمی، احمد‌بن‌حمزه قمی، احمد‌بن‌محمد اشعری، عبدالله‌بن‌جعفر حمیری قمی، حسن‌بن‌خُرّزاذ قمی و محمد‌بن‌احمد قمی، از مشهورترین اصحاب قمی امام هادی(ع) می‌باشند که با نگارش آثار علمی و اعتقادی و طرح مباحث حدیثی و کلامی، توانستند در انتقال فرهنگ و اندیشه شیعی به دیگر مناطق و جلوگیری از غلو و آرای واقفیه و نیز شکل‌گیری تشکیلات نقابت سادات، مساجد جدید و مکتب حدیثی قم، نقش مهمی ایفا کنند

دانش تاریخ‌نگاری اسلامی در آندلس، با وجود هویت و شاکله ویژه خود، از دیگر نقاط جهان اسلام تأثیر پذیرفته است. یکی از جریان‌های اثرگذار بر تاریخ­نگاری اسلامی در آندلس، خاندان رازی در سده سوم تا پنجم قمری/ نهم تا یازدهم میلادی است که تاکنون تحقیق مستقل و جامعی درباره آنها صورت نگرفته است‌. این مقاله، با تکیه بر روش تحلیل وقایع، به دنبال پاسخ به این پرسش اساسی است که با توجه به بسترهای شکل‌گیری تاریخ‌نگاری آندلس، نقش خاندان رازی در زمینه انتقال تجربیات تاریخ‌نگاری به آندلس چه بوده است؟ یافته­های این پژوهش، نشانگر آن است که از سده سوم و ابتدای سده چهارم هجری، با ورود مورخانی از خاندان رازی، روش حدیثی در کنار تاریخ­نگاری واقع­گرایانه سبک کوفی، زمینه‌ساز تحول تاریخ‌نگاری آندلس شد‌‌. گرایش به تدوین تاریخ‌های عمومی تا پایان دوره امویان در آندلس و گرایش شدید خاندان حاکم به تدوین طبقات شاعران و ادیبان و نیز تاریخ­نگاری منظوم در اواخر عصر اموی و تقویت رویکرد عقلانی­ترشدن، جدا از سیر تاریخ‌نگاری درباری در دوره­های بعد را می­توان از مهم‌ترین پیامدهای حضور خاندان رازی برشمرد.