جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله «منشأ تصورات و مفاهیم» یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین مسائل مطرح در دوره جدید فلسفه غرب به شمار می‌رود. من در مقاله پیش رو تلاش کرده‌ام تحلیلی از روند شکل‌گیری و اهمیت یافتن این مسئله در این دوره ارائه کنم. در این تحلیل نشان داده‌ام: گام اول در شکل‌گیری این مسئله طرح ایده تصورات فطری از سوی عقل‌گرایان دوره جدید بوده است که بیشتر به اقتضاء برخی از مبانی و دیدگاه‌های مابعدالطبیعی ایشان و نه لزوماً در پاسخ به پرسش صریح و مستقلی به نام منشأ تصورات و مفاهیم، صورت پذیرفته است. در این مرحله، هرچند پرسش از «منشأ تصورات و مفاهیم» به‌نوعی مطرح‌شده است، اما هنوز به‌عنوان یک مسئله جدی و مستقل ظهور و بروز نیافته است. در گام دوم، جان لاک باهدف رد و انکار ایده تصورات فطری اولین بار به‌طور صریح و مستقیم پرسش از «منشأ تصورات و مفاهیم» را مطرح می‌کند و به‌طورجدی و مفصّل به بحث درباره آن می‌پردازد. دفاع دوباره لایبنیتس از ایده تصورات فطری در مقابل حملات لاک، برای اولین بار موجب شکل‌گیری صریح دوگانه عقل‌گرایی (فطری گرایی) و تجربه‌گرایی می‌شود و بدین ترتیب این بحث اهمیت ویژه‌ای می‌یابد. در گام سوم و نهایی، هیوم خواسته یا ناخواسته با گره زدن سرنوشت مسائل بسیار مهمی همچون امکان علم و امکان مابعدالطبیعه به تبیین «منشأ تصورات و مفاهیم»، موجب می‌شود این مسئله ارزش و اهمیت فوق‌العاده‌ای پیدا کند؛ ارزش و اهمیتی که پیش‌ازآن هرگز نداشته است.

در دوره هیوم و بعد از آن، به‌واسطه برخی از آراء و دیدگاه‌های او این انگاره در ذهن و فکر برخی از اندیشمندان شکل ‌گرفته است که تبیین نحوه پیدایش تصورات و مفاهیم یک ‌راه و بلکه تنها راه برای احراز اعتبار معرفت‌شناختی (واقع‌نمایی) آن‌هاست؛ بدین معنا که «اگر نتوانیم نحوه پیدایش یک مفهوم را تبیین نماییم، آن مفهوم فاقدِ اعتبار معرفت‌شناختی خواهد بود». با پذیرش این انگاره، سرنوشت مسائل بسیار مهمی همچون امکان علم و امکان مابعدالطبیعه به بحث «منشأ تصورات و مفاهیم» گره می‌خورد و بدین ترتیب این بحث شأن و جایگاه فوق‌العاده‌ای پیدا می‌کند. ردّ پای این انگاره در فلسفه اسلامی معاصر نیز، کم یا بیش، قابل‌مشاهده است. من در مقاله پیش رو این انگاره را به چالش کشیده و کوشیده‌ام با اقامه استدلال‌هایی نشان دهم؛ تضمین اعتبار معرفت‌شناختی و واقع‌نمایی یک تصور یا مفهوم، بیش و پیش از هر چیزی در خودِ آن تصور یا مفهوم نهفته است که در تطبیق آن با واقعیت آشکار می‌شود و بر همین اساس تبیین نحوه پیدایش تصورات و مفاهیم اولاً تنها راه، ثانیاً بهترین و کوتاه‌ترین راه برای احراز اعتبار معرفت‌شناختی و واقع‌نمایی آن‌ها نیست و دشواری‌های قابل‌توجهی در بطن خود دارد. اگر این ادعا صحیح باشد، آنگاه نتایج بسیار مهمی بر آن مترتب خواهد شد. از جمله؛ 1) گره زدن سرنوشت علم و مابعدالطبیعه به بحث درباره منشأ تصورات و مفاهیم امری نادرست و یک اشتباه معرفتی-تاریخی است و بنابراین 2) بحث درباره منشأ تصورات و مفاهیم، آن فایده و ضرورت معرفت‌شناختی‌ای را که برخی‌ اندیشمندان برای آن قائل شده‌اند، ندارد.

کانت در مغالطه سوم از مغالطات عقل محض بر آن است که نشان دهد شناخت اینهمانی و شخصیت نفس امکان­پذیر نیست و استدلالی که مدعی اثبات اینهمانی و شخصیت نفس است، یک استدلال مغالطی است. اما سخنان و توضیحاتی که وی در این­باره ارائه کرده است، تا حدود زیادی پیچیده و مبهم است. در اینجا کوشیده­ایم اولاً با تأمل دقیق در این توضیحات و با عطف توجه به سایر آراء و دیدگاه­های اساسی کانت، تصویر نسبتاً دقیقی از دیدگاه وی در مورد این به اصطلاح مغالطه بدست دهیم؛ ثانیاً و در ضمن آن به نقد و ارزیابی این دیدگاه بپردازیم. تحلیل و بررسی دقیق توضیحات کانت نشان می­دهد وی از یک سو بر اینهمانی نفس به عنوان یک حقیقت تحلیلی و بطور پیشینی معتبر تصریح و تأکید می­کند، اما از سوی دیگر و در عین حال هدف اصلی و تمام تلاش او این است که نشان دهد اینهمانی تحلیلی و بطور پیشینی معتبرِ نفس یک اینهمانی عینی نیست و بر همین اساس با استناد به آن نمی­توان مدعی شناخت اینهمانی و شخصیت عینی نفس شد. حاصل ارزیابی ادعاهای اصلی کانت درباره مغالطه سوم این است که به دلیل تعارضات و ناسازگاری­هایی که میان این ادعاها با برخی از دیدگاهها و مبناهای اساسی فلسفه وی وجود دارد، وی نمی­تواند به نحو سازگار و منطقی شناخت اینهمانی و شخصیت عینی نفس را انکار نماید.

هدف اصلي نوشتار حاضر بررسي و تبيين دو جزئي يا سه جزئي بودن تحليل ارسطو از گزاره حملي و نقد برخي آرا و ديدگاه‌هاي مطرح در اين زمينه است. در اين مقاله کوشيده‌ايم با استناد به آثار ارسطو نشان دهيم: اولاً از ديدگاه ارسطو، هرچند تحليل زباني گزاره حملي مي‌تواند دوجزئي يا سه‎جزئي باشد، اما در مقام تحليل منطقي، گزاره حملي همواره از دو جزء اصلي اسم (موضوع) و فعل (محمول) تشکيل مي‌شود و نسبت يا رابطه، به دليل گنجانده شدن در معناي فعل (محمول)، جزء مستقلي به‌شمار نمي‎آيد و بر همين اساس نسبت دادن تحليل سه‎جزئي گزاره حملي به ارسطو، به‌ عنوان يک تحليل منطقي، نادرست است؛ ثانياً برخلاف بعضي آرا و ديدگاه‌ها، ما در آثار منطقي ارسطو با دو تحليل متفاوت از گزاره حملي مواجه نيستيم و مبناي بحث‌هاي وي درباره «قياس» در آثار منطقي متأخرش (تحليلات اوليه) همان تحليل دوجزئي‌اي است که وي در آثار منطقي اوليه‌اش (درباره عبارت) به دست داده است. روش اصلي ما در اين پژوهش، رجوع به متن سخنان ارسطو، و در موارد لازم مفسران و پيروان يا منتقدان ارسطو؛ دقت و تأمل در آنها؛ و تحليل، استنباط و نتيجه‌گيري بر اساس آنها بوده است.

از ديدگاه فيلسوفان صدرايي معاصر (علامه طباطبايي و استاد مطهري)، در مراحل پيدايش و حصول گونه‌هاي مختلف شناخت براي انسان، شناخت حضوري نفس بر هرگونه شناخت حصولي مطلقاً تقدم دارد و پيدايش هرگونه شناخت حصولي براي انسان بعد از آنست كه نفس نسبت به خودش شناخت حضوري پيدا كرده باشد. برخي انديشمندان در ايران معاصر نقطة مقابل اين ديدگاه را مطرح و ادعا نموده‌اند كه شناخت حضوري نفس، فرع حصول و بدست آوردن برخي شناختهاي حصولي است؛ بعبارت ديگر، شناخت حضوري نفس متأخر از برخي شناختهاي حصولي است. اما بررسي و تحليل دقيق اين ديدگاه نشان ميدهد: اولاً، استدلال يا استدلالهاي مطرح شده براي آن، خالي از مغالطه نيست و مدعاي مذكور را اثبات نميكند. ثانياً، اين ديدگاه با شرايط لازم و كافي براي تحقق شناخت حضوري، در تناقض است. به همين دلايل، چنين ديدگاهي نميتواند مورد قبول باشد.

با توجه به آرا و ديدگاه‎هاي کانت، استدلال وي بر عدمِ «امکان شناخت نفس از طريق نظري» را مي‌توان اين‎گونه صورت‎بندي کرد: «1. کثرات شهود حسي از نفس («من» انديشنده) داده نمي‌شود؛ 2. هر چيزي که کثرات شهود حسي از آن داده نشود، شناخت‌ناپذير خواهد بود؛ نتيجه: نفس شناخت‎ناپذير است». اين استدلال از نظر صوري معتبر است و اگر نفس را به عنوان من انديشنده يک امر صرفاً استعلايي و غيرتجربي بدانيم، نتيجه آن، البته صرفاً در محدوده معناي کانتي از شناخت، به طور مطلق صادق و معتبر خواهد بود؛ اما ابهام و ناسازگاري موجود در ديدگاه کانت درباره نفس يا من، نتيجه استدلال او را حتي در محدوده معناي کانتي از شناخت، مخدوش و نامعتبر مي‌سازد.