جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شخصیّت برجسته و الهی امام علی علیه السلام نمونه انسان کامل است که خداوند ایشان را برای هدایت مردم به عنوان الگو و معلّم اخلاق برگزیده­ است؛ از این رو ضرورت دارد افکار و ایده‌هایش در موضوع تعلیم و تربیت مورد مطالعه قرار گیرد تا با دستیابی به یک الگوی کاربردی، از پیرویِ طرح‌های وارداتی که مناسب جامعه اسلامی نیست، پرهیز شود. معلّم و شاگرد به عنوان دو رکن مهم از ارکان فرهنگی جامعه به شمار می‌آیند، که شناخت و رعایت حقوق آنها موجب رشد و تعالی هرچه بهتر نظام تعلیم و تربیت خواهد شد. این مقاله با روش توصیفی– تحلیلی به بررسی الگوی کاربردی حقوق متقابل معلّم و شاگرد از منظر امام علی علیه السالم پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که امام علیه السلام حقوق متقابلی برای معلّم و شاگرد شامل: تواضع، فراگیری دانش، گستاخی و درشتی نکردن، مشورت کردن و ... در نظر گرفته است. از این رو معلّم باید با تأسی از آن حضرت از ایشان سرمشق گرفته و غبار جهل و نادانی را از صفحۀ سفید جان شاگرد بزداید و دانش آموز نیز در این فضای محبّت آمیز باید فراگیری را امری مقدس دانسته و با تمام وجود در یادگیری در کنار خودسازی تلاش نماید.

گسترش فتوحات مسلمانان در سرزمین های خارج از عربستان پس از رحلت پیامبر(ص) مسئله جدیدی به نام نومسلمانان غیرعرب در جامعه اسلامی پدید آورد.عصبیت خونی و قبیله ای که برآمده از بن مایه های جامعه عربی بود، با آموزه های پیامبر(ص) تضعیف شد؛ اما پس از رحلت ایشان، با برپایی خلافت قبیله ای برمبنای «الائمه من قریش» و تقسیم بیت المال بر اساس نسب و قبیله، دوباره احیا شد و با حمایت اولیای امور و تمایل اعراب و ظهور اشرافیت جدید تشدید شد.این عصبیت باعث بروز تفاخرات قومی در جامعه با تکیه بر عربیت و تحقیر ملل مفتوحه با عنوان عجم و موالی و عبید شد و به اهمال در رعایت حقوق انسانی- اسلامی انجامید.با خلافت علی ابن طالب و اتخاذ رفتارهای اجتماعی- سیاسی برمبنای سنت های نبوی و در رأس آن اهتمام در جهت عدالت اجتماعی و تحقق حقوق انسانی و اسلامی و تکیه بر توازن و اهتمام به رفع مظالم، گفتمان دیگری در عرصه رفتار اجتماعی – سیاسی حکومت اسلامی نسبت به موالی گشوده شد.این پژوهش با اتخاذ رویکرد تحلیلی- تاریخی بر مبنای شناخت علل و عوامل و مبانی در پیش گرفتن چنین رفتاری از سوی علی (ع)، درصدد است به تغییر وضعیت موالی در مقایسه با عصر خلفای پیشین بپردازد و نشان دهد که علی(ع) در دوره کوتاه خلافتش برای دگرگونی سنت های ناصواب درباره غیرعرب و موالی چه اقداماتی انجام داد.این پژوهش علاوه بر آگاهی بخشی تاریخی در تبیین رفتار اجتماعی و سیاسی امام با غیرعرب و موالی، در تغییر نگرش ما نسبت به رعایت حقوق انسانی و اجتماعی انسان ها و اقلیت ها نیز مؤثر است.

امام علی در دوران خلافت خود با طرح «حقوق متقابل حاکم و مردم»، گفتمان نوینی در خصوص حقوق مردم مطرح ساختند که هرچند پس از دوران کوتاه خلافتشان استمرار نیافت، اما الگوی جدیدی در تاریخ بشریت و اسلام ارائه نمود. این پژوهش می‌کوشد تا با استفاده از روش «توصیفی- تحلیلی» به این پرسش پاسخ دهد که طرح گفتمان «حقوق متقابل حاکم و مردم» توسط امام علی7 چگونه اجرا گردید؟ و چه تأثیری بر اوضاع حقوقی نابسامان موالی ایرانی، به ویژه در کوفه و نواحی اطرافش نهاد؟ یافته­های این پژوهش بیانگر آن است که جامعه قبایلی متأثر از نفوذ رهبران خود بود و اهمیت این اندیشه امام علی7 را درک نکرد، در خصوص اجرای این نظریه نسبت به موالی، اشراف عرب با شدت به مقابله علنی با امام برخاستند و توجهی به ارشادهای قرآنی ایشان در این رابطه ننمودند. با این حال در درازمدت امکان تفکیک میان الگوی مطلوب حقوق مردم در قرآن و سنت با روش­های انجام پذیرفته برای همگان و به­ویژه موالی ایرانی فراهم گردید. همچنین اهمیت اجرای عدالت حقوقی، شیوه صحیح گفتمان حاکمیت با همه مردم (از جمله، با گروه‌های اقلیت قومی و مذهبی) و روش تحقق آن مشخص گردید.

یکی از مهمترین رویدادهای عقیدتی جهان اسلام در اوایل دوره سلجوقیان، ماجرای محنه اشعری است که در سال445ق در نیشابور اتفاق افتاد و در پی آن علمای اشعری از وعظ و تدریس منع شدند و تحت تعقیب قرار گرفتند. نخبگان اشعری برای مقابله با این اتهامات نخست به اقدامات سیاسی - نظامی روی آوردند، اما به موازات آن به دفاع قلمی پرداختند و علمایی چون ابوالقاسم قشیری و ابوبکر بیهقی رساله‌هایی تألیف کردند. در این پژوهش، با روش توصیفی- تحلیلی ضمن بررسی علل حادثه محنه و مقتضیات زمانی و مکانی آن، دفاعیه‌های مذکور و ساختار حاکم بر آنها تحلیل و تبیین شده است. بنابر یافته‌‌های این پژوهش، رجال اشعری در دفاعیه‌های خود می کوشیدند با بهره‌برداری از محنه در جهت تثبیت اندیشه اشعری به عنوان اندیشه اصولی اهل‌سنت و معیار راست‌کیشی گام بردارند و ضمن تشریح آراء اشعری‌ با تعمیم این عقیده به تمام اهل‌سنت، حمایت جامعه و علمای سنی را کسب و از سویی، با معرفی عاملان محنه به عنوان دشمنان اهل‌سنت، از فشارها و تعقیبات سیاسی جلوگیری کنند.

حکومت شیعی فاطمیان در فاصله سال‌های 567- 297ه در دو نقطه شمال آفریقا، ابتدا در افریقیه 362 – 297ه و سپس در مصر 567- 358ه بر سرکار آمد. این‌دولت در گسترش فرهنگ و تمدن‌اسلامی، تعالیم شیعی، آشکارکردن مظاهر و مؤلفه‌های هویّت شیعه، نقش غیرقابل انکاری ایفا کرد. درمیان منابع روایی فاطمیان‌، کتاب «شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار» ازتألیفات قاضی‌نعمان(د363ه) دارای اهمّیّت زیادی است. مسئله اصلی پژوهش پاسخ توصیفی به این سؤال بوده است: در محتوای کتاب شرح‌الاخبار قاضی‌نعمان به چه میزان به مؤلفه‌های هویّت شیعه توجه و تأکید شده است و قاضی‌نعمان این مؤلفه‌ها‌را در کتاب خود به چه میزان و چگونه انعکاس داده است؟ بدین منظور با استفاده از روش تحلیل محتوا، داده‌های کتاب مورد نظر استخراج، و نتایج تحقیق با رویکرد تفسیری مورد تحلیل و ارزیابی قرارگرفته‌است. بر اساس یافته پژوهش، مؤلفه‌های هویّت شیعه در کتاب انعکاس قابل توجهی داشته، بگونه ای که بیشترین میزان بازتاب، مربوط به مؤلفه‌های مانند: امام‌علی(ع)، امام‌حسن(ع)، امام‌حسین(ع)، فاطمه‌الزهرا(س)، اهل بیت(ع) و کمترین میزان تکرار و انعکاس به مؤلفه‌های‌ مانند: اربعین، نیمه شعبان ‌و ...، معطوف بوده است.

چگونگی ورود و سپس اقامت علی بن موسی الرضا در مرو، پایتخت خلافت اسلامی در دوران خلافت مأمون عباسی، موجب طرح فرضیه‌های مختلف به‌ویژه با محوریت برخی شخصیت‌های مهم آن دوران است. فضل بن سهل ملقب به ذوالریاستین در جریان ولایت‌عهدی و دیگر موضوع‌های مهم مرتبط با امام، گاه با تحلیل‌های متفاوت و حتی متضاد مواجه شده است. چنین به نظر می‌رسد برای دست‌یابی به درکی جامع و منطقی از مسائل مربوط به آن حضرت با مأمون و دربارش، ضرورت دارد افکار و اقدامات ذوالریاستین در مورد امام به دقت بررسی گردد. این پژوهش تلاش دارد با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از روش پژوهش تاریخی، نقش این وزیر مقتدر را در چگونگی رابطه مأمون با امام رضا بررسی کند. یافته‌های پژوهش، گویای نفوذ فوق‌العاده ذوالریاستین بر مأمون است، با این حال وی در ارتباط با امام بیش‌تر متأثر از مأمون بود و کوشید با نزدیک ساختن افکار و تصمیم‌گیری خود به خلیفه، موقعیت خودش را تحکیم نماید. فضل با وجود داشتن اقتدار، نتوانست بر آن حضرت تسلط یابد، در عین حال شواهد متقنی نیز بر ارادت او نسبت به امام وجود ندارد.

پیامبر اعظم… که مسئولیت بسیار مهم ختم نبوت و ابلاغ دین اسلام را عهده دار بود تعالیم جامع و انسان ساز اسلام، از جمله موضوع وحدت امت اسلامی، را به گونه ای ملموس و با استفاده از ظرفیت های فکری و اجتماعی جوامع بشری بر آنان ابلاغ نمود. در نتیجه، برخی از این راهبردها در مدتی نه چندان طولانی در قالب فرهنگ اسلامی نمایان گشت. قابلیت ها و خصوصیات فرهنگ اسلامی سبب شد تا در محدودیت مکانی و زمانی خاص قرار نگیرد، از این رو انتظار می رفت با گسترش فرهنگ اسلامی، وحدت امت نیز به عنوان یکی از ارکان این فرهنگ توسعه و استحکام یابد، حال آن­که به محض رحلت پیامبر… این بخش از فرهنگ اسلامی هم­چون اجزای دیگر مورد غفلت قرار گرفت.این مقاله با استفاده از روش تحلیلی ـ تاریخی ضمن بررسی موضوع وحدت اسلامی در سیره نبوی… به بیان محورهای مهم اقدامات آن حضرت در بسترسازی زمینه های اعتقادی، اخلاقی و رفتاری اتحاد در فرهنگ اسلامی می پردازد. آگاهی­بخشی به جامعه، مبارزه با تعصبات غیرمنطقی جاهلانه، طرد قومیت­گرایی افراطی، ارایة اعتقاد به توحید به عنوان محور وحدت، طرح حقوق مشترک انسانی و به کارگیری اخلاق اسلامی مهم­ترین محورهای راهبرد پیامبر اعظم… در فرهنگ­سازی وحدت اسلامی بود.

در قرآن و سنت جایگاه ویژه و منحصر به فردی به اهل بیت (ع) داده شده است. توجه به این جایگاه اقتضا می کرد که این خاندان پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) سکاندار دستگاه حکومتی مسلمانان شوند و در عرصه های گوناگون سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی جامعه اسلامی رهبری بلا منازع را بر عهده گیرند. پس از گذشت نیم قرن از واقعه سقیفه بنی ساعده، ماجرای خونین کربلا به وقوع پیوست و بر عترت پیامبر آن رفت که رفت و حتی طرح فضائل آنان ممنوع و خطرآفرین شد.امیر المومنین علی (ع) با شناخت عمیق از مقوله چگونگی گفتمان با اهل بیت (ع) در عصر خود و آینده به طرح مبانی نظری مربوط به عترت پیامبر (ص) و آثار گسترده آنان در حیات بشری و به خصوص جامعه اسلامی پرداخت. در این مقاله با رویکردی تاریخی تحلیلی شیوه پرداختن امام به این مساله مورد بررسی قرار می گیرد و تلاش آن حضرت برای بیدار کردن وجدان های خفته در قبال وظیفه ای که در برابر این هدایتگران الهی داشت، بررسی می شود و سرانجام، اثرگذاری ارشادات امام در بخشی از جامعه با وجود موانع بسیار، و صفات محبان اهل بیت (ع) در کنار صفات مخالفان آنان طرح می گردد.

لمفهوم الوحدة الاسلامیة مکانة متمیزة فی المستویین الدخلی و الخارجی، فی فکرة الاسلام السیاسی. یکشف الوضع الحالی للعالم الاسلامی و الموامرات الشیطانیة المتعددة لخلق الخلافات و العداوة بین المسلمین عن هذه الضرورة. لاشک فی أن الدراسة الدقیقة للتجارب القیمة لدی زعماء الوحدة الاسلامیة فی العالم المعاصر خاصة دراسة آراء و افکار السید جمال الدین اسد آبادی، ضروریة جدا.کان ینظر السید جمال الدین اسد آبادی کقائد إسلامی إلی قضیة الوحدة الاسلامیة کهدف قیم لا کوسیلة سیاسیة بختة، لهذا قام بتخطیط سبل دقیقة و مؤثرة للوصول إلیها، نورد الاهم منها فیما یلی:أ- التعرف علی الاسباب المثیرة للخلاف فی المجتمع الاسلامیة و اماطة اللثام عنها.ب- الاستفادة من بعض امکانیات الغرب من أجل الکشف عن دورهم فی الخلافات.ج- تشجیع الزعماء و الرواد المسلمین لمسألة الواحدة الخطیرة و الاستفاده من هذا السبب المهم.د- التأکید علی أصل الوحدة الاسلامیة و الهویة الدینیة فی إقرار الاخوة الاسلامیة.

واقعه غدیرخم مورد تایید کامل منابع شیعه و بسیاری از منابع اهل سنت است. پس از ماجرای سقیفه این امر الهی مورد چالش و بی‌توجهی واقع گردید. با توجه به حاکمیت فضای خفقان‌آمیز، از آن پس مسئولیت ابلاغ غدیر و نشر آگاهی در مورد جایگاه امامت بر دوش امام علی(ع) قرار گرفت. این مقاله درصدد است تا چگونگی پرداختن حضرت به موضوع غدیر و شیوه ورود ایشان به این موضوع و پرسش‌های پیرامونی آن پاسخ دهد. یافته‌های پژوهش بیانگر اهمیت غدیر از نظر امام(ع) است و اینکه آن حضرت آگاهی‌بخشی به اقشار مختلف را در خصوص این موضوع ضرورتی انکارناپذیر دانسته و برای اطمینان آنان از استدلال‌های مختلف استفاده نمود. طرح گفتمان اسلام در ماجرای غدیر توسط آن حضرت در اشکال گوناگون و بر پایه احقاق حق خود مطرح و پیگیری گردید. ثبات قدم در پیگیری این حق الهی به روش‌های گوناگون انجام پذیرفت. از رحلت پیامبر تا خلافت امام با توجه به فضای بسته موجود بیشتر فعالیتشان در اندک فرصت‌های ممکن در شکل طرح موضوع غدیر و یادآوری آن به خلفا و برخی از خواص بود. پس از آن با آغاز خلافت چندساله ایشان و امکان دسترسی آزاد به اقشاری از جامعه، حضرت برای آگاهی نومسلمانان و نسل جدید و یادآوری به سابقان بارها غدیر را در محافل عمومی و با گواهی شاهدان در غدیر مطرح نمود.