جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفۀ آفرينش دنيا و آثار باور به آن بر تعالي انسان، بحث بنيادين در مطالعات هويتي انسان قرآني است؛ لذا در اين مقاله توصيفي ـ تحليلي به فلسفۀ آفرينش دنيا و آثار باور بر آن، بر تعالي انسان از منظر قرآن کريم پرداخته‌ شده‌است. نتايج بررسي نشان داد که در نگاه قرآني، دنيا از نوع مدرسه و محل تربيت انسان و جايگاه تکامل بوده و پلي به‌سوي آخرت و روز عمل است. در اين نگاه، آخرت نيز به‌عنوان دار قرار و روز حسابرسي در نظر گرفته مي‌شود که حيات واقعي و جاودان در آن است. باور به اين فلسفه از آفرينش دنيا باوري فطري که در نهان هر انساني نهفته است، اگر به‌درستي پرورش يابد آثار تربيتي، معنوي و اخلاقي فراواني در تعالي انسان خواهد داشت. غفلت‌زدايي و شناخت ظرفيت واقعي، خودسازي ومبارزه با نفس، پيروي نکردن از شيطان و بندگي خدا و تمايل به ارزش‌هاي الهي همچون صبر، عدالت‌ورزي، انفاق، جهاد ازجمله اين آثار است.

فریب‌های نفس عبارت‌اند از حیله‌گری‌هایی که نفس در حق خود انجام می‌دهد و باعث دور شدن انسان از فضای واقعیت شده، واقعیات را در درون خود، طور دیگری جلوه می‌دهد. این فریب‌کاری معضل بزرگ انسان در سلوک فردی و اجتماعی انسان است. هدف پژوهش کمک به حل این معضل بزرگ از طریق شناخت دقیق انواع این فریب ها و راهیابی به راهکارهای کارآمد برای مقابله با تک‌تک آن‌هاست. به همین جهت از روش تحلیلی و برداشت فقهی از منابع قرآنی و روایی استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان داد فریب‌های نفس در بدی‌ها و خوبی‌ها شکل‌های گوناگونی مانند تسویل، مبادرت، وسوسه، تسویف و استصعاب به خود می‌گیرند که می‌توان راهکارهایی بینشی(شناخت خدا، شناخت نفس اماره)، گرایشی(تقویت محبت به خدا و اولیاء او، کم کردن محبت و وابستگی به دنیا، ترس از خدا) و عملی(یادآوری مستمر، مخالفت عملی با خواسته‌های نفس، نیرنگ با نفس و یاری‌گرفتن از خدا) را برای مقابله با آن‌ها تجویز کرد.

پژوهش حاضر با هدف تبيين نقش تفکر در آموزش مفاهيم ديني از ديدگاه استاد علي صفايي حائري انجام شد. روش پژوهش توصيفي ـ تحليلي بود. نتايج نشان داد که تفکر در لغت به معناي تأمل است و در اصطلاح و تعريف استاد صفايي به معناي حل مجهولات است. ايشان سه نوع دين ارثي ـ سنتي، و احساسي ـ عاطفي را مطرح کرده‌اند و دين اصيل نظر مختار ايشان بود. دين اصيل ديني است که مبناي آن شناخت است، شناختي که ابعاد مختلف انسان و هستي را روشن مي‌کند. اين شناخت به‌وسيله تفکر حاصل مي‌شود و تفکر با طرح سؤال ايجاد مي‌شود؛ منتها سؤالات بايد حساب‌شده و مبنايي باشند و اين وظيفه مربي است که بتواند راه را کوتاه و زمان را مغتنم بشمارد و با ايجاد سؤالاتي مبنايي و اساسي ذهن متربي را به جولان درآورد و او را ياري کند تا به پاسخ‌هاي اين سؤالات برسد. اما لازمه و مقدمه واجب براي تفکرِ صحيح، داشتن معلومات يا مواد خام و آزادي از تقليدها و تلقين‌ها و... مي‌باشد. جمع‌آوري اطلاعات و معلومات با تدبر و رهايي از اسارت‌ها با تعقل مرتفع مي‌گردد. لذا تفکر با همراهي تدبر و تعقل مي‌تواند در آموزش مفاهيم ديني راهگشا باشد.

انسان تربیت‌یافتۀ اخلاقی، فردی است که بر عواطف خود کنترل داشته و آنها را در مسیر رضایت الهی ابراز می‌کند، و این مهم نیازمند آماده‌سازی و برداشتن موانع است؛ چراکه تربیت اخلاقی در بعد عاطفی دارای دو بعد سلبی و ایجابی است؛ که در بعد سلبی، پیرایش نفس از رذایل عاطفی و در بعد ایجابی، آراستن آن به فضایل عاطفی مدنظر است. به گفتۀ اهل عرفان، اول تخلیه، سپس تجلیه. نخست باید نفس را از آلودگی‌ها پیراست و سپس آن را با فضیلت‌‌های اخلاقی آراست. ازاین‌رو، می‌توان به اهمیت روش‌های اصلاح‌گرایانۀ عاطفه‌مدار در تربیت اخلاقی پی ‌برد. هدف از این مقاله استخراج روش‌های اصلاح‌گرایانه عاطفه‌مدار در تربیت اخلاقی براساس دیدگاه آیت‌الله مصباح است. روش این تحقیق، توصیفی ـ تحلیلی است و با مراجعه به یادداشت‌ها، تأليف‌ها و سخنراني‎هاي استاد انجام گرفته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که جهت اصلاح عواطف مذموم در تربیت اخلاقی می‌توان از روش‌های پیش‌گیری، غفلت‌زادیی، تذکر، ترهیب، و موعظه بهره گرفت.

آموزش مفاهیم دینی، مخصوصاً معرفت، محبت و اطاعت از امام علیه السلام به کودکان، مانند هر علم دیگری نیازمند شناسایی و به‌کارگیری اصول و روش‌های صحیح، کارآمد و مؤثر است. بنابراین همان‌گونه که شناخت خصوصیات و توانایی‌های کودکان در بهینه‌سازی آموزش مفاهیم دینی امری مسلم است؛ شناخت اصول و روش‌های مربوط به آموزش مفاهیم دینی به کودکان نیز ضرورت دارد. ما با استفاده از روش تحلیلی ـ استنباطی، به پژوهش دربارۀ ارائه الگوی آموزشی امامت به کودکان پرداختیم. از مهم‌ترین یافته‌های نگارش حاضر این است که توانستیم الگوی آموزشی امامت را طراحی و اعتباریابی کنیم و آن را برای اعتباریابی، در اختیار متخصصان حوزه‌های مختلف مثل مطالعات برنامه درسی، تربیت دینی، روان‌شناسان تربیتی و معلمان قرار دادیم که موفق شد با میانگین بالا توافق جمعی ایشان را کسب و مورد تأیید قرار گیرد. این الگو، کودکان را در جهت کسب معرفت، محبت و اطاعت شایسته این ذوات مقدس هدایت می‌کند؛ تا آنان مسیر کمال و قرب الهی را بهتر، مطمئن‌تر و سریع‌تر طی کنند و از مسیر اهل‌بیت به سعادت دنیا و آخرت نائل شوند.

پژوهش حاضر با هدف بررسی جایگاه مؤلفه‌های عاطفۀ دینی در کتاب‌های هدیه‌های آسمان دوره ابتدایی و با روش تحلیل محتوا (کمّی) انجام شد. حجم نمونه منطبق بر جامعه آماری و شامل همۀ کتاب‌های درسی هدیه‌های آسمان پایه دوم تا ششم ابتدایی در سال تحصیلی 1398ـ1399 بود. برای گردآوری داده‌ها از روش سندكاوی (كتاب‌های درسی) استفاده شده و ابزار آن، سیاهۀ تحلیل محتوای ساخته پژوهش‌گر است که براساس مؤلفه‌های عاطفۀ دینی، مبتنی بر مطالعه خدایاری‌فرد و همکاران، (1391) تنظیم شد. روایی ابزار پژوهش براساس داوری متخصصان تعلیم و تربیت قابل قبول بود، و اعتبار آن براساس فرمول هولستی مورد محاسبه قرار گرفت و ضریب 83/. به ‌دست آمد. نتایج پژوهش نشان داد که مؤلفان، بیش‌ترین اهتمام را به دو مؤلفۀ محبت به خدا و محبت به اولیای خدا داشته‌اند. فراوانی مؤلفه بیزاری از دشمنان خدا و بیزاری از دشمنان اولیای خدا، کم‌تر از حد انتظار بوده ‌است. همچنین، در شکل ارائه محتوا بیش‌ترین استفاده از کلمات و گزاره‌های متن و کم‌ترین استفاده از تصاویر صورت گرفته است. بیش‌ترین توجه به مؤلفه‌های عاطفۀ دینی در کتاب پایه ششم دیده شد.

پژوهش حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی و از طریق رجوع به اندیشه‌های انسان‌شناختی جوادی آملی چیستی هویت انسان را می‌کاود و به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد که: انسان چه هویتی دارد؟ چه لوازمی مترتب بر هویت او است؟ و نیز چه مسائلی موجب انحراف در بینش از هویت می‌شود؟ نتایج حاکی از آن است که در اندیشه جوادی آملی برخلاف تعریف منطقی، حقیقت انسان در حیوان ناطق به ‌عنوان جنس و فصل آن خلاصه نمی‌شود، بلکه فصل یا فصول دیگری نیز لازم است، که ملاک نهایی در تعیین هویت حقیقی انسان است. وی باتعیین جنس و فصل ممیز حقیقت انسان معتقد است انسان هویتی جز حیات متألهانه ندارد و اساس حقیقتش در تأله او است. مراد از «تأله»، خداخواهی مسبوق به خداشناسی و ذوب‌شدن در الاهیت او است که خود لوازمی دارد، از جمله پذیرش دین، عقاید و ارزش‌های آن، التزام عملی به ارزش‌های اخلاقی، درک مفهوم حقیقی «آزادی»، پرورش عقل نظری و عملی و درک فقر ذاتی خویشتن. در این بین اگر مغالطات روان‌شناختی (بینشی، عاطفی و رفتاری) دامن‌گیر انسان شود او را از تشخیص هویت حقیقی‌اش محروم، و از شکوفایی حیات متألهانه دور می‌کند.

پذیرش و عدم پذیرش هدایت از سوی انسان، مسئله‌ای است که انبیاء به عنوان مربیانی الهی در مسیر تربیت دینی با آن مواجه بوده‌اند. با توجه به آیات قران کریم می‌توان به این موضوع پی‌ برد که عده‌ای در مراحل اولیه هدایت‌پذیری ایمان می‌آوردند؛ اما در سوی دیگر کسانی بودند که در مقابل هدایت‌گری‌های انبیاء مقاومت می‌کردند. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی اقدام به بررسی موانع فردی و اجتماعی هدایت‌پذیری دینی در قرآن کرده است. نتایج پژوهش نشان داد که موانع فردی ازجمله «قساوت قلب، غفلت، تکبر، طغیان، پیروی از ظن و گمان، دنیاگرایی، تأسی از هوای نفس» و موانع اجتماعی از قبیل «جامعه مشرک، همنشینی با دوستان ناباب و حاکمیت سیره غلط آباء و اجدادی» مهم‌ترین دلایل هدایت‌ناپذیری انسان در قرآن معرفی شده‌اند، که باید به‌عنوان چالشی جدی در هدف‌گذاری برنامه درسی تربیت دینی مورد توجه قرار گیرند. البته مواردی مانند «پرورش روح تقوا، دستیابی به ایمان، پرورش حق‌جویی و حقیقت‌پذیری و شناساندن فلسفه هجرت فی سبیل‌الله» می‌توانند به‌عنوان اهدافی اختصاصی برای مواجهه منطقی با موانع هدایت‌پذیری دینی توسط برنامه‌ریزان در نظر گرفته شوند.

پژوهش حاضر با هدف شناسایی مدلول‌های تربیتی دعای بیست‌و پنجم صحیفة سجادیه و چگونگی کاربرد آن‌ها در برنامۀ درسی معارف اسلامی انجام شده‌است. روش پژوهش توصیفی‌ـ تحلیلی می‌باشد. برای گردآوری داده‌های لازم در نیل به اهداف پژوهش، متن و ترجمة دعای مذکور و نیز دیگر منابع تشریحی با استفاده از فرم‌های فیش‌برداری از منابع جمع‌آوری، و با شیوه‌های کیفی تجزیه و تحلیل شده‌است. بر اساس یافته‌های این تحقیق، در دعای بیست‌و پنج صحیفة سجادیه به گونه‌ای ظریف و دقیق برخی از مدلول‌های تربیتی را می‌توان استنتاج و استخراج نمود که عبارتند از: استعانت از خداوند، بهره‌گیری از تقوا، محور قرار دادن محبت راستین، اطاعت‌پذیری، شناخت دشمن (شیطان)، بصیرت، واگذاری مسئولیت به متربیان، توجه به رشد اخلاقی، طلب رزق طیب و توجه به تربیت جسمانی. برنامه‌ریزان درسی می‌توانند از مدلول‌های تربیتی مذکور با اتخاذ استراتژی‌های مطرح‌شده از سوی محققان در طراحی بخش‌های اهداف، محتوا، روش‌های یاددهی‌ـ یادگیری و ارزشیایی برنامۀ درسی معارف اسلامی استفاده نمایند.