جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در جهان امروز، مانند زمان نبی اکرم ص، بعضی از مستشرقان، مغرضانه یا به‌خاطر ناآگاهی برای ضربه‌زدن به اسلام و ایجاد اسلام‌هراسی، پیامبر را به خشونت و زور در تبلیغ دین، متهم کرده‌اند. بررسی این اتهامات و پاسخ بدانها برای نشان‌دادن چهره واقعی اسلام و گسترش آن امری ضروری است. این اتهامات، در سه محور خلاصه می‌شود: تأسیس و تبلیغ اسلام بر اساس زور، جنگ و جهاد، احکام سخت اجرایی. مقاله حاضر با توجه به رویکرد درون‌دینی مستشرقان، بی‌اساسی محور اول (اتهام زور و خشونت در گسترش اسلام) را تبیین وتحلیل کرده است، به‌گونه‌ای که با روش استنطاقی و به نطق آوردن قرآن در مورد این اتهام و ردّ آن، دلایل‌قرآنی را برگرفته از تفاسیر، تحلیل کرده است؛ یافته‌ها و ادله قرآنی به‌دست‌آمده درباره ردّ شبهه خشونت پیامبر اکرم برای تبلیغ اسلام، عبارت است از: 1. شخصیت‌رحمانی پیامبر با نمودهایی مانند نرم‌خویی، گذشت وحسن معاشرت حتی با غیرمسلمانان، مهمترین عامل برای تبلیغ اسلام بوده است؛2. دعوت پیامبرa بر بصیرت و تفکرافزایی، حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن استوار بوده و محتوای آن نیز علاوه بر انذار، بشارت‌آفرین وحاوی پیام آزادی بوده است. رسول رحمت این محتوا و روش دعوت را بر اساس مخاطب و زمان و...گام به‌گام اجرامی‌کرد؛ در ابتدا رحمت و بنا به ضرورت و پس از اتمام حجت، آخرین حربه، خشونت و جنگ با معاندان، را در پیش‌می‌گرفت تا در مقابل توطئه‌های دشمنان معاند، دفاعی برای حفظ اسلام و مسلمانان باشد. بنابراین آخرین حربه هم، در نظام کلی عالم، رحمتی است برای همگان زیرا نظمی را در جامعه حاکم می‌کند؛ از همین‌رو هیچ‌کدام از محورهای اتهام خشونت به پیامبر از مصادیق خشونت نیست و برخلاف نظر مستشرقان، گسترش اسلام به برندگی شمشیر و زور و اجبار نیازی نداشته و ندارد.

از جمله مدارس مهم در تاریخ تفسیر امامیه، مدرسه تفسیری اصفهان است که از تأثیرگذارترین مدارس تفسیری در تاریخ تفسیر محسوب شده و شناخت روش‌های تفسیری آن از اهمیّت بسزایی برخوردار است. نیل به تفسیر صحیح آیات قرآن در گرو شناخت روش‌های تفسیری‌ مفسران بوده که بر اساس این شناخت درکی صحیح از درستی و نادرستی برداشت‌های قرآنی مفسر به دست می‌آید. در این نوشتار به روش توصیفی-تحلیلی و با مطالعه دقیق روش‌های تفسیری تفاسیر اصفهانی، روش‌های مواجهه مفسران این دیار با روایات به دست آمده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که استفاده از روایات تبیینی جهت بیان معنا و مصداق، روایات مؤید معنای لغوی و مؤید مطلب و برداشت شخص مفسر، روایات فضائل سور و شأن نزول آیات، روایات همسو با دلالت قرآن، روایات مبین تأویل آیات، ترجیح معنای روایی بر دیگر اقوال، جمع بین روایات بیان مصداق، تعامل با روایات همگون یا ناهمگون جهت بیان مصداق و جری و تطبیق و یا جهت رفع اجمال آیه و یا به دلیل برون رفت از تعارض ظاهری روایت با حمل بر مراتب مختلف در مواجهه با روایات تفسیری مفسران در مدرسه تفسیری اصفهان دیده می‌شود.

توحید ربوبی، از مهم‌ترین مراتب توحید در مسیر عبودیت است؛ زیرا عمدۀ شرک انسان‌ها، در ربوبیت است؛ ازاین‌رو قرآن، شیوه‌‌های مختلفی در تبیین توحید ربوبی آورده که از آن میان، استدلال بر «خالقیت خداوند» به دلیل باور همگانی به آن و نیز استدلال بر «هدایت عامۀ الهی»، پرکاربرد و مهم‌ترین است. آیۀ 50 طه، جامع‌ترین آیه در این زمینه است. مقالۀ حاضر با تکیه‌بر آن، باهدف کشف و تبیـین انـواع اسـتدلال بر توحید ربوبی، دیدگاه‌های مفسران را به روش توصیفی-تحلیلی مقایسه کرده و نتایجی به دست ‌آورده‌‌ که از چهار نظام‌ حاکم بر جهان ‌هستی در اثبات ربوبیت الهی به‌ویژه ربوبیت‌ تکوینی حکایت ‌می‌کند: «نظام فاعلی» با تکیه‌بر کلمۀ «رَبَّنا»؛ «نظام ‌درونی» و «بیرونی»، بر اساس «الّذی أعطی کُلَّ ‌شَیء خَلقه» و «نظام غایی»، برگرفته از «ثُمَّ هدی». این نظام‌ها بر براهینی مبتنی است که از سیاق آیه استخراج‌ شده ‌است: سه استدلال در خالقیت: توحید در خالقیت، تـلازم خالقیـت و ربوبیت، همراه ‌بودن خلقت با تدبیر به دلیل هماهنگی در نظام آفرینش؛ دو استدلال در هدایت: تلازم هدایت و ربوبیت، تلازم خالقیت و هدایت و ربوبیت؛ بنابراین سیاق آیه، دلالت بر عمومیتی دارد که خلقت ویژۀ همۀ موجودات و هدایت‌ تکوینی آن‌ها را در برمی‌گیرد و دلیلی بر محدود کردن آیه به معانی منقول در برخی تفاسیر نیست. حاصل این براهین جامع، آن است که رب (مالک مدبر)، تنها کسی است که به هر چیزی وجودی خاص، متناسب با مصالح، منافع و کمال وی اعطا نموده‌ و او را به‌سوی هدف خلقتش هدایت کرده‌ است.

استهزاء و تحقیر با گفتار و عمل اگر چه در ظاهر ممکن است امری مذموم و مخالف کرامت انسانی به نظر آید، اما با مراجعه به آموزه‌های قرآنی و بررسی نسبت استهزاء به خداوند تعالی می‌توان دریافت که عملِ استهزاء الهی در مقام بازدارندگی و مجازات، نه تنها مذموم نیست، بلکه امری لازم است. به همین جهت، در پاسخ به سؤال از کیفیت و چگونگی استهزاء الهی در بررسی اقوال مفسران فریقین به روش توصیفی ـ تحلیلی مشخص گردید که نمی‌توان حقیقت استهزاء الهی را با تمام لوازم و تبعات آن، با کیفیت استهزاء انسان‌ها یکی دانست و باید آن را به گونه‌ای تأویل نمود. پس از بررسی اقوال مفسران شیعه و سنی مشخص گردید که استهزاء الهی نمی‌تواند بدون دلیل باشد و دارای اهدافی همچون مجازات استهزاء کنندگان، بی‌ثمر نشان دادن استهزاء منافقان، سنت املاء و امهال، تخطئة ‌مستهزئان، تفاوت نتیجة ‌اعمال منافقان با آنچه در دنیا داشته‌اند و... است و با بررسی اقوال گفته شده، می‏توان دریافت که استهزاء الهی هم در دنیا و هم در آخرت گریبان منافقان را خواهد گرفت؛ استهزای الهی در دنیا با تخطئه کردن و ازدیاد شک و تحیّر آنها و در آخرت با انتقام و عذاب دردناکی که شامل آنها می‏شود، محقق خواهد شد.

یکی از گستره‌های تربیتی قرآن، به فعلیت درآوردن استعدادهای انسان‌ها برای رسیدن به عصر ظهور دین الهی در سرتاسر عالم است. سوره صف، یکی از مسبحاتی است که مضامین تربیتی آن مجاهده برای رسیدن به ظهور و فتح قریب است و مؤلفه‌های تربیتی آن می‌تواند الگوی مناسبی برای زمینه‌سازی ظهور برای عصر حاضر باشد. ازاین‌رو محقق سعی دارد با استفاده از روش استراتژی تحلیل داده بنیاد متنی، الگوی تربیت جهادی این سوره را کشف کند. در این پژوهش با رجوع به برخی از تفاسیر و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها، کدگذاری باز، کدگذاری محوری و درنهایت کدگذاری انتخابی با رویکرد جهادی انجام‌شده است. از مهم‌ترین مؤلفه‌های این سوره ترغیب به جهاد است و مجاهدان برای رسیدن به فتح قریب با عزمی راسخ تحت رهبری رسولان الهی برمبنای احیا دین و نشرواعلای کلمه حق و درراستای رسیدن به سعادت و هدایت بر اساس اصل توحید محوری و نبوت و معاد باوری از برترین شریعت الهی، یعنی دین پیامبر خاتم مجاهده می‌کنند و مجال دست‌یابی به آن با روش‌های جهادی تربیتی نظیر بشارت و تلویح و زدودن موانع آن همچون کفر و فسق و جهل صورت می‌گیرد و سرانجام باهدف نهایی یعنی ظهور دین الهی الگوی جهادی این سوره ترسیم می‌گردد.

تحقیق حاضر، با هدف تحلیل محتوای روایت عبدالاعلی حلبی، به شیوه کیفی و با روش «ریخت‌شناسی پراپ»، نگاشته شده‌است. سؤال مورد نظر، آن است که ریخت‌شناسی روایت عبدالاعلی حلبی در حوادث حین ظهور چیست؟ یافته‌های تحقیق حاضر آن است که الگوهای ریخت‌شناسی، با روایت حلبی قابل انطباق است و استخراج این الگوها به تحلیل جامعه عصر ظهور منجر می‌شود. در این روایت، خویش‌کارهای عزیمت بیست و یک، بازشناسی بیست، عمل قهرمان هجده، خبردهی دوازده و شرارت یازده مرتبه آمده است. عزیمت، حکایت از سرعت عمل امام و یاران ایشان در کوچ کردن و داشتن نقشه علیه دشمن دارد. بازشناسی، بیانگر گمراهی مردم عصر ظهور و فراموشی صفات صاحب الامر و یاران است. شرارت، گویای موانع راه و کارشکنی‌های دشمنان در برابر برپایی حکومت عدل الاهی و گسترش آن است. صحنه‌های آغازین این روایت، اغلب از یک اتفاق خبر می‌دهد که بیانگر تغییر و تحول در جامعه عصر ظهور است. این عنصر در کنار عزیمت و شرارت، نشان می‌دهد که این رخدادها اغلب در عزیمت‌ها و به‎دلیل دشمنی شخصیت‌های شریر به‌وقوع می‌پیوندد.

مسأله عدل الهی یکی از اصول مهم اعتقادی وکلامی است. این پژوهش با هدف دستیابی به الگوی عدل الهی براساس آیات قرآن انجام شده‌است. نوع تحقیق، کیفی بوده واز روش داده‌بنیاد متنی استفاده شده‌است. نتیجه این تحقیق الگویی است شامل عوامل عدل الهی در دو شاخه نظری وعملی، به طوریکه عوامل نظری شامل ویژگی‌های عدل الهی مانند دقت در محاسبه اعمال وعوامل عملی شامل روش های عدل الهی مانند متناسب بودن پاداش وجزا با عمل می‌باشد. مصادیق عدل الهی در دو بخش مصادیق دنیوی مانند عدم تفاوت بین زن ومرد در دریافت پاداش وجزا و مصادیق اخروی مانند درجه‌بندی انسان‌ها براساس اعمالشان، ابعاد کمّی عدل الهی در سه بخش زمان، مکان ومخاطبین بدست آمد به طوری که عدل الهی همیشه و همه‌جا چه دردنیا وچه در قیامت جاری است. آثار عدل الهی در دو بخش دنیوی واخروی قرار دارد به طوری که نزول عذاب، نزول بلا، محرومیتهای باطنی، روشن ساختن راه حق وباطل توسط خدا واختیار انسانها از آثار عدل الهی در دنیا و رساندن نفع یا ضرر عمل خوب وبد به صاحب عمل از آثار عدل الهی در آخرت می‌باشد. محتوای عدل الهی در دو بخش اصول که شامل قبح ظلم به حکم عقل و محال‌بودن صدور قبیح از جانب خداوند است وسنّت که شامل قضاوت الهی براساس حق وعدالت، قرار گرفته است. انواع عدل الهی نیز شامل عدل تکوینی (به حقّ خلق کردن عالم)، عدل تشریعی (نفی تکلیف خارج از توان انسان ها) وعدل جزایی (محفوظ بودن پاداش وجزای انسان ها متناسب با عمل شان) می باشد.

در این پژوهش تلاش شده است، کشف الگوی تربیتی سوره حدید، مبتنی بر آموزههـای تفسـیر شـریف المیـزان ارائـه شود. بدین منظور از روش پژوهشی داده بنیاد استفاده شده است و حاصل امر، استخرا 005مفهـوم، 25مؤلفـه و 00بعـد تربیتی بوده است. در این راستا ابتدا با رجوع به تفسیر المیزان، اقـدام بـه جمـعآوری دادههـا، در جهـت دسـتیابی بـه مـدل تحقیق، تجزیهوتحلیل دادهها که مشتمل بر کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخـابی شـده اسـتو نتـایج در دو الگوی تربیتی ارائه گردید. در این مقاله به سوره حدید بـا رویکـرد تربیتـی پرداختهشـده؛ زیـرا تربیـت اسـلامی یکـی از مهمترین و عمدهترین بخشهای معار اسلامی و فلسفه بعثت پیامبران و اساس تربیـت وظیفـه اولیـاء الهـی و متولیـان و مربیان جامعه اسلامی است. ابعاد تربیتی شناساییشده سوره حدید در تفسـیر المیـزان مشـتمل بـر وظـایف و ویژگیهـای مربی و متربی؛ یکی از ویژگیهای مربی در نظام تعلـیم و تربیـت، حکـیم بـودن مربـی اسـت و مهمتـرین وظیفـه متربـی اطاعتپذیری اوست. هر فرآیند تربیتی به نحوی از انحاء دارای محتوی است کـه بـا فرآینـد اعتقـادی و عبـادی در تجلـی تربیت انسانی نقش بنیادین به خود میگیرد و مبنـای تربیـت انسـان، از هستیشـناختی و انسانشـناختی سـامان مییابـد. اسـتفاده از تشـویق و ترغیـب بهمنزلـه ابـزاری بـرای رشـد و ارتقـاء بـهعنوان روش تربیـت نقـش برجسـتهای دارد و اصـل توحیدمحوری و آخرتگرایی ازجمله اصول مهم تربیت هستند. در میان عوامل مؤثر در تربیت، امنیـت، مهمتـرین نقـش را در تربیت انسان دارد. یکی از مهمترین موانع درونی که مانع رشد و رسیدن انسان به کمال، تکبر و روحیه استکباری اسـت. هد ، نقطهایاست که هر جریان تربیتی درصدد رسیدن بدان است، ازجمله اهدا ، هد نهاییو غایی تربیـت؛ یعنـی رسیدن به پرستش خدا و اعتقاد به وحدانیت اوست. درنهایت رسیدن بـه زنـدگی مسـالمتآمیز، مهمتـرین نتیجـه تربیتـی مشترک دنیوی و اخروی است.این ابعاد تربیتی شناساییشده، الگوی نهایی تحقیق را تشکیل داده است

در این پژوهش تلاش شده الگوهای تربیتی سوره غافر در آموزه‌های ارائه‌شده در تفسیر المیزان کشف شود. ازاین‌رو از روش پژوهشی داده‌بنیاد استفاده شده و در نهایت، 458مفهوم، 6مؤلفه و46 مقوله جزئی تربیتی استخراج شده است. این مقاله سوره غافر را با رویکرد تربیتی بررسی می‌نماید؛ زیرا فلسفه بعثت پیامبران و اساسی‌ترین وظیفه اولیای الهی و متولیان و مربیان جامعه اسلامی، تربیت اسلامی است که یکی از مهم‌ترین و عمده‌ترین معارف اسلامی را نیز تشکیل داده است. برخی از مهم‌ترین مؤلفه‌های تربیتی شناسایی شده سوره غافر در تفسیر المیزان عبارت‌اند از: مربی (الله، رسول، ...)، متربی (امت نبی اکرم، برخی مؤمنان، موسی و ...)، زمینه (مقدمه آوردن، رعایت آداب و ...)، موانع تربیتی (فساد، گناه و ...)، اهداف (ورود به جهنم و بهشت و ...)، نتایج (آگاه‌سازی متربی، پیروی از مربی و ...)، فایده تربیت (دلگرمی مربی و زیاد شدن عطوفت متربی)، مبانی (رعایت مساوات، عمل و عکس‌العمل و ...)، قاعده (دنیا دار فانی و آخرت دار باقی و ...)، روش (تذکر و عاقبت‌اندیشی و ...) و ابزار تربیتی (استشهاد آوردن، استفاده از قواعد ادبی و ...). و این ابعاد تربیتی شناسایی شده و شش الگو و مدل تحقیق را تشکیل داده است.

اختلاف مفسران دربارة آیة 77 سورة فرقان، دو رویکرد عمده را نسبت به ‌معنای این آیه موجب شده است. در رویکرد اول که رایج‌تر است، معنای آیه از جایگاه و منزلت دعا نزد خدا حکایت دارد و ارزش هر انسان را به‌اندازة دعای او می‌داند. اما رویکرد دوم با نگاهی انذاری، اتمام حجت کردن خدا را دلیل اصلی مخاطب قرار گرفتن منکران وحی و کافران از جانب خدا می‌داند. عامل تأثیرگذار در این اختلاف دو چیز است: 1. تعیین دقیق معنای «دعا» و تشخیص اینکه واژة دعا در معنای لغوی خود به‌کار رفته یا اصطلاحی. 2. ترکیب نحوی عبارت «دعاکُم» در آیه و نسبت دادن نقش فاعلی یا مفعولی به «کُم». تعیین میزان درستی هرکدام از دو رویکرد معنایی، مسئله‌ای جدی است که تاکنون مغفول مانده‌است. بررسی تحلیلی-توصیفی تفاسیر با تمرکز بر پنج محور:1. مخاطب آیه. 2. درستی‌آزمایی هرکدام از نقش فاعلی و مفعولی برای «کُم». 3. تاریخ‌گذاری اقوال تفسیری. 4. بررسی سیاق و مضمون آیات سوره. 5. تحلیل روایات ذیل آیه؛ نشان می‌دهد معنای اصطلاحی دعا در این آیه مقصود نیست و رویکرد دوم در معنای آیه صحیح‌تر است.