جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در یک فرایند گفتمانی، عوامل متعددی باید نقش خود را به‌خوبی ایفا نماید تا ارتباط میان طرفین گفتمان شکل بگیرد و پس از آن اثرگذاری و اقناع مخاطب تحقق یابد. یکی از این عوامل، تعیین استراتژی و ابزارهای مختلف زبانی است که یک سخنور ماهر با شناخت آنها و آگاهی بر زمان و مکان و نحوه استفاده از آنها، بر نفوذ کلام خویش می­افزاید. صلاحیت عمل‌گرایانه سخن­پرداز در تعیین شگردها و ابزارهای ویژه هر راهبردی تضمین‌کننده کنش اجرائی پیام­گیر است. از جمله این استراتژی­ها، استراتژی توجیهی است. بر اساس این استراتژی، سخنگو در پی آن است تا با دستورالعمل­ها، توصیه­ها و امر و نهی­ها، در رفتار مخاطب خویش تأثیر گذارد و او را وادار به انجام کاری نماید. این نوشتار بر آن است تا با در پیش گرفتن روش توصیفی- تحلیلی به بررسی استراتژی توجیهی در نامه امام علی (ع) به عثمان­بن­حنیف، کارگزار خود در بصره بپردازد. دستاورد پژوهش بیانگر آن است که امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام به‌عنوان یک سخنور بی‌نظیر در تاریخ سیاسی-اجتماعی اسلام، از طریق کاربست استراتژی­های متنوع گفتمان ازجمله استراتژی توجیهی، افکار مخاطب/مخاطبین را در عالم واقعی یا در دنیای ذهن به تحرک و پویایی واداشته­است. تنوع در شگردهای توجیهی مثل افعال کنشی غیرمستقیم، جملات توبیخی، تنبیهی و استفهامیِ پی­درپی و هارمونی ناشی از واژگان و سجع، نقش بزرگی در فرایند اقناع مخاطب دارد. کاربست گفت­کنش­های غیرمستقیم با بسامد بیشتر نشان از غلبه راهبرد احترام و پس از آن مکانیزم استفهام بیانگر به چالش کشیدن ذهن مخاطب جهت یافتن پاسخی منطقی و اقناع وی از طریق استدلال است. فراز ابتدائی نامه توبیخ­آمیز بوده ولی به دنبال آن تا پایان‌نامه صبغه ارشادآمیز به خود می­گیرد.

تکرارهای آوائی و تشابهات لفظی در قرآن کریم کارکرد­های معنایی دارند؛ چینش و همنشین­سازی واژگان در متن قرآنی به گونه­ای صورت پذیرفته که آن همنشینی، افزون بر آهنگین­کردن کلام، در القاء مفهوم مؤثرتر است و می­توان از آن به عنوان «هماوائی» یا همان «اعجاز النظم الموسیقیّ» یاد کرد؛ کاربست این شیوه از بیان موجب خلق مفهومی تازه می­شود؛ نیز کمک می­کند تا مفاهیم دور از هم- که گاه متّضاد نیز هستند- در کنار یکدیگر قرار گیرند و از رهگذر تناسب صوری و موسیقایی، به نوعی به تناسب، انسجام و اتّحاد معنایی برسند. استفاده از ظرفیت همنشینی و هماوائی در قرآن، این امکان را فراهم نموده تا معنای مورد نظر با قوّت بیشتری به مخاطب القاء گردد و باور­پذیری مفهوم را دو­ چندان نماید. بررسی­ها نشان می­دهد بهره­گیری از این ظرفیت، در جزء سی­ام قرآن کریم نمود بیشتری دارد و از این منظر سزاوار توجّه و پژوهش است. در پرتو اهمیّت مسأله، پژوهش حاضر می­کوشد با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی هماوائی و تأثیر معناییِ آن که از آن به عنوان «اعجاز مجاورت» یاد شده در جزء مورد اشاره بپردازد و نتیجة بحث را فرادید مخاطب قرار دهد. چنین استنباط می­شود که چینش و همنشینی اعجاز­گونه واژگان، موجب برجستگی سخن شده و با به همراه داشتن معنا و مدلولی خاص، به طور ضمنی، نافی ایده ترادف در قرآن گشته است.