جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نورعلی الهی از رهبران معاصر «اهل حق» و مُعرِّف نحله‌ای موسوم به «مکتب» است که در حال حاضر بهرام الهی آن را رهبری می‌کند. معنویت در این مکتب با عنوان «معنویت فطری» در تقابل با ادیان نهادینه عرضه و با هدف کمال انسان معرفی می‌شود. خاندان الهی برای توجیه رویکرد خود قائلند که اگر بر آیین و معنویت سنتی بمانیم، عدالت و رحمت خدا را نفی کرده‌ایم؛ زیرا در گذشته انبیا و اولیا معنویت‌های مفیدی برای مردم عصر خود می‌آوردند. ولی آن معنویت‌ها برای انسان امروزی مفید نیست. پس به‌مقتضای عدالت و رحمت خداوند، باید در این زمان نیز اولیایی باشند که مردم را با معنویت حقیقی به کمال برسانند و نورعلی الهی از آن اولیای خداست که با آیین جدیدی انسان‌ها را به‌سوی کمال راهنمایی می‌کند. این تحقیق در توصیف مدعا، از روش تحلیل محتوای کیفی و در نقد آن از روش تحلیل انتقادی براساس نظریۀ انسجام هالیدی و حسن بهره گرفته است. پرسش اصلی مقاله این ‌است که طبق نظریۀ انسجام، چه نقدهایی بر ادعای «معنویت فطری» در نحلۀ «مکتب» وارد است؟ برپایۀ نظریۀ انسجام، عدم انسجام در روش تبیین و نیز عدم انسجام درونی و محتوایی از مهم‌ترین نقدهای وارد بر مدعای این نحله است.

در تحقیق پیش‌رو سعی شده یکی از چالش‌برانگیزترین پدیده‌های فکری-اجتماعی معاصر با عنوان جنبش‌های معنوی نوپدید از منظر فلسفه اخلاق مورد بررسی قرار گیرد. برای دستیابی به مبانی آموزه‌های اخلاقی در این نوع معنویت‌ها دو پرسش از مطالعات فرا‌اخلاق ذیل بحث هستی‌شناسی مفاهیم اخلاقی و معناشناسی مفاهیم اخلاقی مورد بررسی قرار می‌گیرد. این مسأله که آیا حقایق اخلاقی‌ای که مفاهیم اخلاقی از آنها حکایت می‌کنند وجود منحاز و مستقل از ذهن انسان‌ها در خارج دارند یا خیر؟ و مسئله دوم اینکه این نوع مفاهیم وقتی در محمول گزاره های اخلاقی قرار می گیرند چه معنایی دارند؟ با بررسی پاسخ به این دو مسئله، دو رویکرد کلی غیرواقع‌گرایی و واقع‌گرایی را شاهد خواهیم بود. جنبش‌های معنوی نوپدید که در بستر پست‌مدرنیسم رشد و گسترش یافته‌اند، و روح حاکم بر پست‌مدرنیسم مثل ذهنیت‌گرایی، ساختارگریزی، عدم قاعده‌مندی را اتخاذ کرده‌اند، با رویکرد ناواقع‌گرایی، تبلور وجودی مفاهیم اخلاقی را در ذهن انسان‌ها قلمداد می‌کنند و همچنین این مفاهیم را مبتنی بر ذهن و احساسات فردی معنا می‌کنند. برای اثبات این دیدگاه، به بررسی مصداقی آموزه‌ها و دیدگاه‌های دو چهره سرشناس معنویت‌های نوین، دیپاک چوپرا و دونالدوالش در دوفصل مجزا پرداخته شده است. در نهایت برای اهمیت موضوع بحث، اشاره‌ای اجمالی به تأثیر رویکرد ناواقع‌گرایانه برشاکله آموزه‌های معنویت‌های نوپدید شده است.

مکتب کلامی ماتریدیه در افغانستان از دیرباز مرجع اعتقادی حنفیان این کشور به حساب می‌آمده، اما در چند دهه اخیر با شکل‌گیری و رشد جریان سلفیه در این کشور، بقای حنفیت اصیل ماتریدی، پیشینه‌دار و اهل تصوف با مشکلات زیادی مواجه شده است. از آن‌جایی که در پژوهش‌های پیرامون رویارویی سلفیه و ماتریدیه در افغانستان به مسائل کلامی و اعتقادی و فرهنگی مورد اختلاف میان این دو جریان کمتر توجه گردیده، در این نوشتار با جستاری بر مبانی و منابع مرتبط با این دو جریان، چیستی وضعیت ماتریدیه و سلفیه و عرصه‌ها و زمینه‌های تقابل آن‌ها در افغانستان معاصر در مسائل غیرسیاسی با روش تحلیلی توصیفی بررسی ‌شده است. می‌توان گفت سلفیان در تلاش هستند با از بین بردن زیرساخت‌های فکری حنفیان ماتریدی افغانستان، الاهیات و بنیان‌های فکری سلفی را جایگزین سازند؛ ماتریدیان نیز با درک پیشینه و الاهیات و فعالیت‌های تکفیری جریان سلفیت در افغانستان به رویارویی با آن برخاسته‌اند. تبیین خوانش و تفسیر متفاوت این دو جریان از مسائل کلامی و اعتقادی و بازشناسی نگاه متفاوت ایشان به مسائل فرهنگی و اجتماعی که در پیش‌زمینه‌های گوناگونی مانند ناسازگاری مبانی معرفتی، خشونت‌گرایی و گرایش ماتریدیان به تصوف هویداست، بیانگر جنبه‌های غیرسیاسی تقابل این دو گروه در افغانستان معاصر است.

معنویت‌گرایی جدید نه تنها در قالب فرقه‎ها و نحله‌های بدیل ظهور می یابد، بلکه به عنوان یک فرهنگ جدید دینداری در میان دینداران نیز رواج دارد. دینداران متأثر از معنویت‌گرایی جدید بدون آنکه تعلقی به فرقه یا نحله خاصی داشته باشند، به نوعی معنویت خودساخته، التقاطی و درونی روی آورده، کم‎توجه به دینداری نهادینه، به دنبال آرامش و رضایت باطن به «سبک شخصی خود»اند. با توجه به گسترش این جریان در میان دینداران خصوصاً دینداران لیبرال مسئله تحقیق حاضر آن است که چگونه می‌توان جریان مذکور را تشخیص داد و مشخص کرد چه میزان یک دیندار وارد این گفتمان جدید شده است. با کمک‌گیری از تحقیقات جامعه‌شناختی درباره ادبیات گفتمانی معنویت‌گرایان جدید سعی خواهیم کرد نشانه‌هایی از این سبک جدید دینداری را شناسایی و زمینه را برای تشخصیص این پدیده بی‌شکل و صورت مهیا کنیم. در مقاله حاضر نشانه‌های گفتمانی معنویت جدید تحت دو عنوان کلی «درون‎گرایی» و «دنیا‎گرایی» طرح می‎شود و با کمک‎گیری از نظریه انفسی‌گرایی و همچنین نظریه پساماده‌گرایی به وجوه مختلف این نشانه‌ها پرداخته خواهد شد. تحلیل این نشانه‌ها غیر از آنکه می‌تواند به شناسایی معنویت جدید و تمایزات آن با گفتمان دینداری نهادینه کمک کند، به‎طور‌ضمنی می‌تواند نشان دهد که یک دیندارِ متعلق به ادیان ابراهیمی با اقبال به این رویکرد جدید، در دینداری خود با چه چالش‌هایی روبه‎رو می‌شود. این چالش‌ها عمدتاً برخاسته از ناسازگاری طرز فکر توحیدی/ تسلیمی (ادیان نهاینه ابراهیمی) با طرز فکر انفسی/ خودمختاری (معنویت‌گرایی جدید) است.

در قالب پی دی اف

آیا عصر حاضر عصر بازگشت به دین است؟ آیا دین در این‌جا همان دین وحیانی است؟ چرا برخی به جای دین، سخن از بازگشت معنویت به میان می‌آورند و چرا برخی به جای بازگشت معنویت از انقلاب یا بیداری معنوی سخن می‌گویند. به هر تقدیر اگر معنویت دوباره احیاء شده‌است این به سود دین‌داران است و مدعیات ادیان نظام‌مند تاییدی دوباره می‌یابد یا این‌که معنویت مذکور، مروج دین‌داری آزاد و در تقابل با دین رسمی و وحیانی است؟ زمینه‌‌سازی برای پاسخ به مسائل مطرح شده دغدغه تحقیق حاضر است.

عصر حاضر، آیا عصر بازگشت به دین است؟ آیا رواج سخن‌گفتن از معنویت، حکایت از چرخشی به سمت دینداری دارد؟ چرا امروزه معنویت که در جهان سنت در چارچوب دین فهمیده می‌شد، فارغ از دین هم قابل تصور است و حتی برای برخی، معنویت منهای دین، مترقیانه‌تر نیز جلوه می‌کند؟ مسئله‌ی محوری در مقاله حاضر این است که چه عوامل و زمینه‌هایی در عصر حاضر باعث شده است چرخشی از دین به سمت «معنویت» انجام گیرد و دینداری چه دلالت‌هایی دارد که فهم انسان جدید از آن دلالت‌ها گریخته و برای نامیدن دغدغه‌های تعالی‌جویانه خود به واژه معنویت روی آورده است؟ به عبارت دیگر سؤال اصلی مقاله این است که اولاً، چه زمینه‌هایی (به‌ویژه زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی) باعث شده است که برخی معنویت را بدون دین بخواهند و در صدد داشتن معنویتی فارغ از دین برآیند. ثانیاً، معنویت در این چرخش جدید دینداری، چه ویژگی‌هایی می‌یابد. این مقاله با کمک‌گیری از نظریه‌هایی در حوزه جامعه‌شناسی دین و فرهنگ از جمله نظریه انفسی‌گرایی، خودابرازگرایی، پساماده‌گرایی و نظریه خودشیفتگی فرهنگی سعی خواهد کرد عمده عوامل و زمینه‌های پیدایش معنویت فارغ از دین را شناسایی کند و با تحلیل نظریه‌ها نشان دهد که چگونه با تأکید بسیار زیاد بر نفس انسان در فرآیند معنویت‌یابی، دین وارد مرحله‌ای جدید می‌شود و تحت نام معنویت، به جای دینداری نهادینه و وحی‌محور، نوعی دینداری شخصی و خودمحور مقبولیت می‌یابد.

«معنویت» نامی عام برای هر نوع فراروی و یا محدود‌نماندن در «زندگی روزمره» است. امروزه واژه معنویت به‌ویژه در فضای فکری انگلوامریکن، بیشتر به آن نوع فراروی اطلاق می‌شود که فارغ از الزامات دینِ نهادینه باشد. البته این رویکرد می‌تواند هم از جانب دین‌داران و هم بی‌دینان اتخاذ شود و صرفاً رویکردی است در معنایابی و تعیین محلِ شدن در هستی. مقاله حاضر می‌کوشد پس از شناسایی ویژگی‌های این رویکرد جدید به این پرسش بپردازد که آیا می‌توان برای معنویت‌گرایی مذکور نظامی الهیاتی یافت. آیا معنویت جدید ساختار فکری مشخصی دارد و آیا می‌توان از این ساختار به‌عنوان دستگاهی الهیاتی و قابل تمیز از دیگر دستگاه‌های الهیاتی یادکرد. این مقاله با استفاده از نظریه‌های مطرح در زمینه چیستی معنویت جدید تلاش می‌کند نخست ویژگی‌های این نوع معنویت را بشناساند و سپس با بیان زمینه‌های فکری پیدایش آن، به تحلیل محوری‌ترین باور معنویت‌گرایان جدید، یعنی سیالیت و پویایی اعتقادی و پرهیز از تسلیم و تعبد بپردازد. مدعای مقاله حاضر آن است که دلالت‌های ضمنی این باورها و همچنین لوازم و پیامدهای آنها باعث می‌شود که امکان شکل‌گیری یک نظام الهیاتی مشخص و منسجم در بین معنویت‌گرایان جدید منتفی گشته و راه برای ارائه قرائت‌های سلیقه‌ای در دین‌داری هموار شود. به بیان دیگر، الهیات معنویت جدید با نگاه نظام‌مند ضدیت دارد و هرچند متضمن باورهای به‌نسبت متداول است، ایجاد نظام اعتقادی منسجم را مطلوب نمی‌داند.

مفهوم «معنویت» از مفاهیمی است که تعریف آن در آثاری که بدان پرداخته‌اند ابهام دارد و مسئله اصلی این مقاله آن است که چرا تعریف‌های ارائه‌شده از معنویت دارای ابهام است، چرا از هر رویکردی که به آن نگریسته شده معنای واژه نیز تفاوت یافته است؟ بنابر ادعای این مقاله دلیل ابهام مفهوم معنویت آن است که رویکردهای موجود در تعریف معنویت از داشتن نگاه تمدنی به معنویت غفلت کرده‌اند. در مقاله حاضر پس از تقسیم تعریف‌های معنویت به لغوی و رویکردی، تعریف‌های رویکردی معرفی می‌شوند و در ادامه نشان داده می‌شود که معنویت از منظر پارادایم‌های مختلف علوم اجتماعی و سنت‌های دانشگاهی چگونه نگریسته می‌شود. در نهایت پس از معرفی و نقد رویکردهای موجود، رویکرد تبارشناختی به معنویت معرفی می‌شود که بیش از دیگر رویکردها به وجوه تمدنی این پدیده توجه کرده است. ازین رو، معرفی ظرفیت‌های آن برای داشتن نگاه تمدنی به مفهوم معنویت سودمند است. در پایان برخی از ضعف‌ها و کژتابی‌های این رویکرد نیز به‌اجمال مطرح می‌شوند.