جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: عصر تصویر جهان به چه معناست و چه نسبتی با زندگی انسان دارد؟ پاسخ به این گونه سؤالات در مورد معنای زندگی انسان در عصر تصویر جهان اهمیت ویژه ای دارد، زیرا این عصر نشان دهنده عصری است که انسان امروزی روابط سنتی خود را با کل نظام هستی از بین برده است. عقلانیت مدرن او دنیای جدیدی را با تکیه بر اراده او ساخته است. در این دنیای مدرن تصویری، هویت و واقعیت همه امور جهان بر اساس درک و اراده انسان مدرن بازتعریف شده است. برخی از فضایل ضروری این عصر عبارتند از: اومانیسم، الحاد، آگنوستیک، علم گرایی، سکولاریسم، نسبیت اخلاقی، ابهام زدایی از جهان و نادیده گرفتن مرگ. برخی از منتقدان آن را عصر کل زندگی بی معنی انسان می دانند، در حالی که با توجه عمیق به برخی از عوامل مانند هدف، ارزش و کارکرد در رابطه با معنای معنایی زندگی، می توان گفت که چنین زندگی معنادار اما زمانی و زمانی است. معنی محدود

گسترش پیشرفت‌های علم در قرون اخیر و نحوة موضع‌گیری‌های اصحاب کلیسا، نظریات گوناگونی را دربارة روابط علم و دین باعث گردید، که تعارض، جدایی و همکاری از نمونه‌های مهم آنها است. برخی از متفکران قرن بیستم، با نظر به جدایی قلمروها و روش‌ها و زبان علم و دین، تلاش کردند تا درکنار علم، برای دین قلمروها، زبان و روش‌های خاص خود را تعریف کنند. در این زمینه، ویتگنشتاین، بریث ویت و استیس دارای نظریات مهمی هستند، زیرا آنها با نگاه پدیداری و غیرمعرفت‌بخش به گزاره‌های دینی کارکردهای خاصی را برای آنها در نظر می‌گیرند. ویتگنشتاین به کاردهای زبان دین در زندگی دینداران و تفکیک ساحت‌های دینی از علمی، بریث ویت به تحویل گزاره‌های دینی به گزاره‌های اخلاقی، و استیس با تاکید بر ویژگی عرفانی آموزه-های دینی، برای آنها کارکردهای خاصی را تعریف می‌کنند، ضمن اینکه تقریبا همگی در محورهایی چون ایمان‌گرایی، عدم امکان ارزیابی عقلانی، رد برتری یک دین بر دین دیگر و عدم کاشفیت از واقعِ آموزه‌های دینی اتفاق نظر دارند. چنین رویکردهایی منجر به تلقی ناقص و بعضا سوء تعبیر از آموزه‌های دینی و تفسیر نسبی‌گرایانه و انسان‌محورانه از کارکردهای دین می‌شود.

امروزه بشریت با کثرت و تنوع حیرت انگیزادیان ومذاهب گوناگون روبرواست. ودنبال یافتن پاسخ این پرسش است که ازبین ادیان موجود درجهان کدام یک حق است؟ وکدام دین میتواند موهبت نجات را برای بشریت فراهم کند؟ این نوشتار به تبیین دیدگاه علامه طباطبایی درخصوص حقانیت ادیان ومسئله نجات پرداخته وبا بررسی نظرات ایشان، تلاش دارد رویکرد متفاوتی را دراین موضوع ارائه نماید. علامه قائل است مسئله نجات و حق بودن، دو مقوله جدا ازیکدیگرند ونباید این دومقوله را با هم خلط کرد. ازبررسی آثار مختلف علّامه طباطبایی می توان استنباط نمود که وی با ارائه دیدگاهی نوین، بر این باوراست که ادیان الهی، غیرازاسلام، به نحوی هرچند فروتربهره‌هایی ازحقیقت دارند، به همین دلیل پیروان سایرادیان هم میتوانند، البته با شرایطی، اهل نجات و رستگاری باشند، اما دین اسلام به عنوان خاتم ادیان، کاملترین دین محسوب شده، از حقانیت کاملتری برخوردار است و نیزبه بهترین وجه می تواند پیروان خود را به فلاح و رستگاری نائل نماید. علامه طباطبایی درآثارخود بحث مستقلی درباره تنوع ادیان مطرح نکرده‌اند؛ اما دربرخی آیات مطالب دقیق وعمیقی را متذکر شده‌اند. علامه قائل به تکثر ادیان نیستند، همانطورکه درگذشته اشاره کردیم ایشان معتقد هستند که دینی که از سوی خدای متعال برای هدایت بشرنازل شده است یک دین بیش نیست وتمام ادیان آسمانی که بر انبیای مختلف تجلی یافته است درحقیقت، تجلیات همان حقیقت واحد هستند. از نظرایشان اساساً، ادیان اختلاف ذاتی ندارند بلکه اگراختلافی نیزهست، اختلافات غیرذاتی است و به جزئیات مربوط می‌شود. علامه طباطبایی با رویکردی نوین، با طرح مسئله وحدت ذاتی ادیان وحقیقت مشترک ادیان آسمانی، محل نزاع ومسئله را تغییر داده وهیچ گونه تعدد وکثرتی برای ادیان قائل نیست.ایشان همچنین درمسئله نجات پیروان ادیان، اولاً نجات را منحصردرپیروی ازدین حق، دین توحید که برخاسته از فطرت الهی انسان است، می داند. به عبارت دیگر، سعادت و نجات ازآن کسی است که به تمام انبیای الهی ایمان آورده وبه دین حق جامه عمل بپوشاند. وکسانیکه بنا به جهل قاصرانه خویش یا جبر زمانه، و بدون تقصیر، نتوانسته اند این مسیرهدایت را تا به انتها دنبال نمایند، به شرط آنکه همان مقدارازدین حق که دریافت نموده اند راعمل کنند، مشمول سعادت ونجات می داند.

عصر تصویر جهان گویای عصری است که انسان با اعتماد به عقل خودبنیاد، دلبستة آبادانی زندگی دنیاست و به توانمندی علوم تجربی امید فراوانی دارد. براین اساس او جهان جدیدی می­سازد که مبتنی بر فهم، خواست و نیازهای دنیوی جدیدش اشت. راززدایی از جهان و زندگی انسان، از اوصاف اصلی چنین عصری است به این معنا که انسان تمایلی به اندیشیدن درباره رازهای مابعدالطبیعی زندگی خود، مانند راز خدا، مرگ، و جاودانگی (حیات اخروری) و نظایر آنها ندارد، بلکه تمرکز اندیشه او بر آبادانی حیات دنیوی است. به همین دلیل اوصافی چون انسان­محوری، نسبی­گرایی و انسانی شدن اخلاق، انسانی شدن حقیقت، غلبه کمیت­نگری، دنیاگرایی و مادی­گرایی، فراموشی مرگ، و نهایتاً الحاد یا ندانم­انگاری از مشخصه­های بارز جهان انسان عصر تصویر جهان است. چنین انسانی به واسطه کنار گذاشتن رازهای مابعدالطبیعی دچار بحران­ها و چالش­های مهمی شده است که از جمله آنها می­توان به بی­معنای زندگی، ناامیدی و پوچی، بی­خانمانی و عدم امنیت، عسرت و تنهایی، عدم اصالت، نفی دیگری و توسل به خشونت و بی­هویتی اشاره داشت. راه­کار نجات چنین انسانی دعوت به بصریت دربارة لزوم تأمل و زیستن با رازهای مابعدالطبیعی و تفکیک آنها از مسائل علمی زندگی رزمره و توجه به ناتوانی عقل خودبنیاد و گفتمان علوم تجربی برای فهم ماهیت رازهاست.

دنیای کنونی مملو از ادیانی است که آموزه‌ها و پیروان گوناگونی دارند. ضمن اینکه میان ادیان الهی و غیرالهی، یا خداباور و غیرخداباور، برخی اشتراکات و اختلافات قابل توجهی وجود دارد. چنین کثرتی با نظر به بسط جغرافیایی و تاریخی ادیان و دلبستگی پیروان آنها به سنت دینی خاص، ما را با این پرسش مهم مواجه می‌سازد که بین عدالت الهی و تکثر ادیان چه نسبتی برقرار است؟ آیا تکثر ادیان در زمان‌ها و مکان‌های مختلف، مطابق خواست الهی است؟ آیا صرف ظهور برخی ادیان الهی در منطقه جغرافیایی خاورمیانه، دلیل بر انحصار موهبت حقانیت و نجات الهی به مردم چنین منطقه‌ای است؟ و اینکه تکلیف انسان‌هایی که به دلایل مختلف صدای ادیان الهی را نشنیده‌اند و یا آن ادیان بطور مناسبی به آنها معرفی نشده‌اند، چیست؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها و تحقیق درباب نسبت عدالت الهی با تکثر ادیان موجود، تلاش می‌شود نشان داده شود که لازمه عدالت الهی فراهم نمودن روش‌ها و طرق متنوع هدایت انسانهاست که ارسال رسولان در قالب ادیان وحیانی از نمونه‌های بارز آن است. همچنین مقدم بر ارسال رسولان، مهم‌ترین طریق الهی برای هدایت انسانها، تکیه بر رسولان باطنی است که مصداق آن عقل و فطرت بشری است. همچنین از آنجاکه انسانها در شرایط زمانی، مکانی و فرهنگی مختلفی زیست می‌کنند، لازمه منطقی هدایت الهی آنها تکثر روش‌های هدایت و بهره‌مندی عادلانه آنها از موهبت حقانیت و نجات است. نتیجه اینکه، نه تنها حقانیت و نجات منحصر به ادیان الهی نیست، بلکه تنوع طرق اعطای آن به آدمیان، لازمة عدالت الهی است.

عقل‌گرایی اعتدالی و انتقادی، رویکرد جایگزینِ مناسبی به جای دو رویکرد ایمان‌گرایی و عقل‌گرایی حداکثری است، زیرا تلاش دارد تا از معایب آنها مصون بوده، واجد مزایای خاص خود باشد. اعتدالی بودن آن به این معناست که در توانِ شناخت و سنجش‌گری عقل افراط نمی‌کند، بلکه می‌پذیرد که عقل محدودیت‌هایی دارد. انتقادی بودن آن به این معناست که عقل، خود، انتقاد کننده خویش است و با اجتناب از جزم‌باوری، با سنجش و نقادی مداوم خود در تکامل تاریخی خود هر روز تقرب بیشتری به حقیقت می‌یابد. این رویکرد هم بر توامندی عقل بعنوان مبنا، محور، معیار و ابزار کسب و ارزیابی نظام اعتقادات دینی تاکید دارد، و هم اصالتا بر تقدم هستی‌شناسانه و معرفت‌شناسانه آن بر وحی و نقل تاکید دارد؛ طوری که حجیت بخشی به نصوص دینی و شناخت اولیه و کلی آموزه‌های بنیادی دین، صرفا بر عهده عقل است. این رویکرد، همچنین نگاه متواضعانه‌ای درباره محدودیت‌های عقل دارد، یعنی خود عقل تصدیق می‌کند که شناخت و ارزیابی همه قلمروها و زوایای پنهان دین بر عهده او نیست. عقل‌گرایی اعتدالی و انتقادی، علاوه براین، بر ضرورت و اهمیت خودانتقادگری، تکامل مداوم، تنوع و تکثر در عقلانیت، انسجام پذیری نظام باورهای دینی، تنوع ابعاد و زبان دین و لزوم تنوع عقلانیت‌های ناظربه آنها نیز توجه خاص دارد. در این مقاله، ضمن بررسی فهم‌های مختلف از عقل‌گرایی اعتدالی و انتقادی، اوصاف مختلف این رویکرد با نظر به توان‌مندی‌ها و محدودیت‌های عقل و نگرش‌های جدید نسبت به آن، مورد تحلیل قرار می‌گیرد.

مساله حقانیت و نجات از پرسش‌های کلامی جدید است که در سال‌های اخیر در فضای حوزوی و دانشگاهی ایران اهمیت بیشتری یافته است. افزایش اهمیت این مساله اگرچه به مواجه بیشتر متفکران حوزوی ما با جهان خارج ارتباط دارد در عین حال به گسترش جهانی ابعاد مساله کثرت‌گرایی و برخی لوازم آن مانند گفتگوی ادیان و همزیستی مسالمت‌آمیز و نظایر آن نیز ارتباط دارد. در این زمینه درباب حقانیت در فضای فکری حوزه به طور عمده با دو گرایش انحصارگرایی و شمول‌گرایی مواجه هستیم و تقریبا متفکران حوزوی از کثرت گرایی حقانیت حمایت خاصی ندارند. در باب نجات نیز برخی انحصارگرا و برخی شمول‌گرا هستند اگرچه تعبیرهای یکسانی از شمول‌گرایی ندارند. همچنین برخی متفکران حوزوی مساله حقانیت را از نجات جدا می‌دانند و برخی بین آن دو پیوند می‌زنند. در عین حال اکثر متفکران حوزوی اخیر از همزیستی مسالمت آمیز و گفتگوی پیروان ادیان و فرق دینی حمایت می‌کنند. در این تحقیق با نظر به آرای شمول‌گرایانه علامه طباطبایی و آیت الله مطهری از یک سو و آرای انحصارگرایانه آیت‌الله جوادی‌آملی و آیت‌الله‌‌ سبحانی از سوی دیگر، تلاش شده است مبانی و ویژگی‌های نگرش‌های متفاوت آن‌ها به مساله حقانیت و نجات بررسی شود و سازگاری منطقی و نتایج عملی آنها استخراج گردد. علامه طباطبایی با نظر به وحدت حقیقی ادیان فرض تعدد ادیان را نادرست دانسته و در نجات پیروان ادیان ایمان به خدا و عمل صالح را کافی می‌داند. استاد مطهری نیز همسو با نظر علامه با ارائه نظریه اسلام فطری دیدگاه شمول گرایانه ای را نسبت به رستگاری تمامی انسان‌ها ارائه می‌دهد ولی در مقابل آیت الله جوادی‌آملی و آیت‌الله سبحانی با مبنایی انحصارگرایانه راه رسیدن به رستگاری و سعادت را ایمان به پیامبر خاتم و التزام به اصول دین خاتم یعنی اسلام به طور خاص می‌دانند و از نظر ایشان پیروان سایر ادیان بهره از پاداش و اجر الهی نخواهند‌ داشت.

رستگاری، از مهم‌ترین مفاهیمی است که بشریت در طول دوران حیات خود نسبت به آن دغدغه‌مند بوده است. ادیان پاسخ‌های متنوعی را برای آن ارائه کرده‌اند و داعیه‌داران نجات‌بخشی و رستگاری شدند. فلسفه دین، با روش‌های دین‌شناسانه فلسفی به بررسی چیستی و چگونگی رستگاری در ادیان می‌پردازد. این پژوهش با توجه به دعوی خاتمیت اسلام، مدل نجات‌بخشی این دین را از آیات قرآن و سنت پیامبر(ص) استخراج کرده است؛ که اولا ً پس از بررسی و نقد رویکردهای بدیل، سعی داشته ضمن حفظ نقاط قوت آن‌ها، عاری از اشکالات واردشده بر آنان باشد. ثانیاً عدالت الاهی را به‌گونه‌ای مدنظر قرار دهد که تمامی آدمیان فارغ از هر ویژگی عارضی بر جوهر انسانیت و ادراکات اعتباری اعم از عصر حیات، فرهنگ، نژاد، دین، مذهب و امثالهم نه‌تنها امکان رستگاری، بلکه امکان کمال رستگاری را داشته باشند. به‌این‌ترتیب که خداوند آدمیان را نه برحسب میزانی واحد، بلکه فرد فرد آن‌ها را با خویش می‌سنجد و هر کس در حد آنچه به او رسیده است پاسخ‌گو است. در این مدل، آنچه عامل رستگاری است، ادیان نیستند؛ یعنی صرف پیروی از یک سنت دینی، متضمن نجات نیست. بلکه ادیان راه‌هایی را در مقابل متدینین می‌گشایند که آن‌ها را به‌سوی رستگاری رهنمون می‌سازد. چراکه هر نفسی به آنچه برای آن نفس تقوی یا فجور به‌حساب می‌آید، آگاه است. ادیان وظیفه‌دارند با آموزه‌های خود، این قوه ممیزه را به‌داری و نگه‌داری و تقویت کنند.

کثرت­گرایی دینی جایگزین مناسبی برای دو رویکرد انحصارگرایی و شمول­گرایی دینی است. تناسب بیشتر کثرت­گرایی دینی با مقتضیات دنیای جدید موجب اقبال بیشتری به آن شده است. اما این رویکرد به لحاظ مبانی، اصول و بویژه نتایج آن ناپذیرفتنی است. از دلایل مهم برای عدم پذیرش کثرت­گرایی دینی، به لحاظ نتایج آن، می­توان به موارد زیر اشاره کرد: 1. آن موجب نادیده گرفتن واقعیت­های ادیان مختلف موجود می­گردد؛ 2. کثرت­گرایی دینی باعث عدم توجه به تفاوت­های مهم درون سنت­های دینی است؛ 3. اقبال به آن موجب عبث شدن پرسش از مساله حقانیت دینی و تلاش انسان برای نجات می­شود، 4. پذیرش کثرت­گرایی دینی به نسبیت معرفتی و بی­معنایی حقیقت­جویی دینی منجر می­شود؛ 5. دلبستگی به کثرت­گرایی دینی موجب بی­معنایی وحی و لغو فلسفه نبوت می­شود؛ 6. باوربه این رویکرد به بیهوده شدن تفاوت دینداری مقلدانه و محققانه منجر می­شود؛ 7. بی­ارزش شدن دینداری و اعتقادات دینی از نتایج خوش آمدگویی به کثرت گرایی دینی است؛ 8. پذیرش آن همچنین موجب نقض در صفات الهی و توهین به منزلت الهی خدا است؛ 9. اقبال به آن موجب رشد اباحی­گری دینی، و 10. بنابراین، از بین رفتن هویت دینی مومنان است. با نظربه مشکلات ناپذیرفتنی کثرت­گرایی دینی، و عدم کارآیی دو رویکرد سابق، پیشنهاد این پژوهش، تامل درباره رویکرد تشکیکی به مساله حقانیت و نجات است؛ به این معنی که دو موهبت حقانیت و نجات به درجات مختلف تشکیک طولی و سلسله مراتبی در همه ادیان وجود دارد؛ اگرچه رستگاری نهایی به تلاش و تقلای خود مومنان وابسته است.

مسئلۀ شر در اشکال مختلف آن، یکی از مهم‌ترین چالش‌های فلسفی و کلامی انسان معاصر می‌باشد که در پاسخ به آن، نظریۀ عوضِ متکلمان مسلمان یکی از راه‌کارهای تا حدودی کارآمد، درون سنت خداباوری دینی می‌باشد. این نظریه با استناد به عقل و وحی و با پیش‌فرض گرفتن خداوندی با صفات مطلق و ضرورت وجود آخرت، اصولی را معرفی می‌کند که برای پاسخ به برخی ابعاد مسئلۀ شر، کارآمد هستند. از جمله این اصول می‌توان به این موارد اشاره کرد: تعلق جعل ذاتی خدا برای آفرینش شرور، مقصود بالعرض بودن شرور برای خدا، گسترش دامنۀ حیات بشری و نتایج اعمال او به زندگی اخروی، تأکید بر محدودیت دنیا برای تحقق کامل نتیجۀ اعمال نیک و بد، تفصیل جزئیات رسیدگی به اعمال بندگان در آخرت، لزوم جریان سنت‌های ثابت الهی در جهان برای آزمون انسان‌ها، اهمیت تفاوت منظر بشری و سرمدی، اعطای اجر بی‌گناهان توسط خدا در قیامت. صورت‌بندی جدید چنین نظریه‌ای می‌تواند قابلیت‌های بیشتر آن را آشکار سازد. هدف از این پژوهش، نشان دادن اهمیت صورت‌بندی جدید نظریات مستند به نصوص دینی، مانند نظریۀ عوض، در برابر برخی چالش‌های کنونی پیش‌روی سنت خداباوری در حوزۀ مسئلۀ شر است. در این مقاله نویسنده می‌کوشد به روش تحلیل محتوای نصوص دینی چون قرآن، کارآمدی نظریۀ عوض در پاسخ به برخی جوانب مسئلۀ شر را نشان دهد.