جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قلب نحوی در زبان‌شناسی فرآیندی است که در پی آن سازه‌های مختلف جمله به دلیل عوامل گفتمانی و معنایی از جایگاه بی‌نشان خود حرکت کرده و با تغییر جایگاه، موجب تغییر توزیع اطلاع در کلام و نشانداری و برجسته‌سازی عناصر زبانی می‌شود. قلب نحوی، ابزاری نحوی برای نشان‌دادن تأکید کلام است. در قرآن‌کریم روابط بین‌سازه‌ای و ترتیب و چگونگی چینش سازه‌های زبانی و تغییر آرایش آن بر اثر فرایند قلب نحوی تأثیر بسزایی در کارکردهای نقشی کلام دارد. با توجه به این که قلب نحوی در هر زبانی تابع محدودیت‌ها و ویژگی‌های نحوی و گفتمانی آن زبان است در این پژوهش سعی بر آن است با تکیه بر روش وصفی- تحلیلی، تحولات معنایی حاصل از قلب نحوی ضمایر در قرآن کریم با توجه به ویژگی‌های ساختاری زبان عربی بررسی شود، سپس چگونگی انتقال آن به مخاطب فارسی‌زبان مورد واکاوی قرار گیرد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که با توجه به تفاوت آرایش سازه‌ای و ساخت اطلاعی دو زبان عربی و فارسی، لایه‌های معنایی ضمایر مقلوب و نشاندار قرآن کریم به طور کامل در زبان فارسی، نشان داده نمی‌شود و غالباً این ضمایر در فرآیند ترجمه به ساختی غیر مقلوب و بی‌نشان، برگردان شده یا به ساختی غیرمقلوب و نشاندار، تبدیل و یا از میزان نشانداری آن کاسته می‌شود و بدین‌ترتیب، مخاطب فارسی‌زبان از بخشی از لایه‌های معنایی این ساخت نشاندار، آگاهی نخواهد یافت.

استعاره‌ در گفتمان دینی ابزاری پویا برای سازماند‌هی مفاهیم انتزاعی به‌شمار می‌رود. زبان دین، زبانی استعاری است؛ چراکه تصویر استعاری، مبتنی بر نوعی روشن‌گری مفهومی است که در بیان ادراک‌های شهودی و نیز شناخت لایه‌های مفهومی مقولات انتزاعی که در تفکر دینی به‌وفور یافت می‌شود، بستری مناسب فراهم می‌آورد. «قلب» نیز از جمله مقولات انتزاعی است که در آیات و روایات بسیاری با تکیه بر زبان استعاری، جنبه‌هایی از حقیقت و ماهیت آن تبیین شده است. جایگاه و ارزش «قلب» تا حدی است که در اندیشه و تفکر عرفانی آن را حقیقت و گوهر وجود انسان، و مرکز علم و معرفت دانسته‌اند و همین امر ضرورت بررسی جهان‌بینی و اندیشه علوی در مفهوم‌سازی «قلب» را دوچندان می‌نماید. بر این اساس، پژوهش حاضر بر پایه نظریه استعاره شناختی لیکاف و جانسون به بررسی دیدگاه امام علی(ع) درباره مفهوم «قلب» پرداخته و سعی بر آن دارد، ابعاد شناختی و ساختار هستی‌شناختی «قلب» در نهج‌البلاغه را توصیف ‌نماید. بررسی استعاره‌های موجود نشان از آن دارد که قلمرو شناختی «قلب» در نهج‌البلاغه بسیار گسترده است و امام علی(ع) برای تبیین معنای شناختی «قلب» از انواع استعاره‌های هستی‌شناختی بهره برده است. مفهوم‌پردازی‌ «قلب» در نهج‌البلاغه بیشتر بر مبنای شخصیت‌بخشی به کمک ویژگی‌ها و اندام‌های جسمی، مانند چشم و گوش استوار شده است، پس از آن مظروف‌پنداری «قلب» از بسامد بالایی برخوردار است.

ابهام یا «چندمعنایی» در قرآن کریم زمینه را برای آفرینش معانی متعدد و گسترش سطوح معنایی مختلف فراهم ساخته است. چندلایگی معنا و تأویل‌پذیری ناشی از آن را در قرآن کریم می‌توان در سطوح مختلف واژگانی و نحوی به وضوح مشاهده کرد. «شبه‌جمله» از جمله ساخت‌های زبانی است که در متن قرآن کریم، گستره‌ای از احتمالات معنایی را در هر دو سطح واژگانی و نحوی پدید آورده است، به همین دلیل در این پژوهش سعی بر آن است با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی آیاتی پرداخته شود که در آن‌ شبه‌جمله تحت تأثیر دو عامل تعدد متعلَّق شبه‌جمله و یا تعدد معنایی حروف جر زمینه برداشت‌های متفاوت را فراهم کرده است. بررسی چنین عواملی از نظر مفسران که به تشکیل لایه‌های معنایی چندگانه‌ می‌انجامد و تبیین دشواری‌های ترجمه آن هدف اصلی این مقاله به شمار می‌رود. بررسی تفاسیر و ترجمه‌های قرآن کریم نشان می‌دهد که چندلایگی معنایی شبه‌جمله‌ها تأثیر بسزایی در فهم آیات قرآن کریم دارد و گاهی با تکیه بر بافت و سیاق کلام وحی می‌توان به وحدت معنایی رهنمون شد، ولی در مواردی، تعیین معنی قاطع و یگانه بسیار دشوار است و در این راستا مترجم با تکیه بر ابزار تفسیر می‌تواند در بیشتر موارد از تنگنای ابهام بگریزد.

«قرّه العین» از جمله ترکیب هایی است که در ادبیات عربی به ویژه در منابع دینی مانند قرآن و حدیث بسیار تکرار شده است. در زبان فارسی برای این ترکیب معادل هایی چون «خنکی چشم»، «روشنی چشم» و مانند آن در نظر گرفته شده است، ولی به نظر می رسد این ترجمه ها چندان گویای معنای مورد نظر این تعبیر نیست. بر این اساس در این مقاله، نگارندگان در جستاری گسترده با تکیه بر کتب معتبر لغت، و استناد به نمونه های نظم و نثر کهن عربی، و آیات و روایات و با توجه به نکات بلاغی و ویژگی های بافتی کلام، در باره معنی و کاربرد ترکیب «قرّه العین» در زبان عربی و ترجمه درست و گویای آن به زبان فارسی به بحث و بررسی پرداخته، نادرستی یا نارسایی برگردان های آن را به اثبات رسانده و برابر نهاده هایی برای آن پیشنهاد کرده اند.

پژوهش های تطبیقی زبان ها این امکان را فراروی محققان قرار می دهد تا به میزان اثرپذیری زبان ها از یکدیگر پی ببرند و در مواردی رفع مشکلات دستوری و معنایی یک زبان را به کمک اسالیب زبان یا زبان های دیگر امکان پذیر می سازد.پژوهش حاضر با تکیه بر دستور زبان عربی و فارسی و مطالعات دستورپژوهان و فرهنگ نویسان این دو زبان، و نیز بر اساس روش تحلیلی- تقابلی به بررسی مفهوم «استعلا» به عنوان یکی از مهم ترین معانی حروف جر عربی و حروف اضافه فارسی پرداخته است، و ویژگی های آن دسته از حروف جر و اضافه را که نمایانگر این مفهوم اند تبیین کرده است. از مهم ترین دستاوردهای این جستار بیان وجوه افتراق، اشتراک و اثرپذیری دو زبان عربی و فارسی در حوزه حروف جر و حروف اضافه است.