جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عموماً معرفت‌شناسی را دانش درجه دو می‌دانند که در آن از حیثیت ارزشمندی معرفت گفت‌وگو می‌شود. در مقابل، در فلسفه، درباره‌ی ویژگی‌های وجودی معرفت، از قبیل تجرد و ماهیت آن بحث می‌شود. اما همان‌گونه که برخی از فیلسوفان معاصر متذکر شده‌اند بسیاری از بحث‌های معرفت‌شناسی هستی‌شناسانه‌اند. حتی بحث از ارزش معرفت نمی‌تواند بدون توجه به واقعیت‌داری آن باشد. هم‌چنین بدون تکیه بر اصول متافیزیکی، هم‌چون اصل تحقق واقعیت، ذومراتب بودن آن، اصل علیت و فروعات آن، نمی‌توان بحث‌های معرفت‌شناختی را پیش برد. ازاین‌رو معتقدیم معرفت‌شناسی نیز دانشی درجه یک بوده و بخشی از هستی‌شناسی است و تنها با یک اعتبار خاص است که می‌توان آن را دانش درجه دو تلقی کرد.

فلسفه ذهن از شاخه‌هاي فلسفه تحليلي است. نظريه کارکردگرايي به‌عنوان يکي از نظريه‌ها در فلسفة ذهن، با تقريرهاي مختلفي مطرح شده است. تقرير فيزيکاليستي از اين نظريه که به اين‌هماني ذهن و مغز مي‌انجامد، طرفداران بسياري دارد. پذيرش اين نظريه، پيامدهاي مهمي در علوم انساني دارد. هدف از اين مقاله، نگاهي اجمالي به اين پيامدها در مؤلفه‌هاي علوم انساني و البته نگاهي نقادانه براساس مباني معرفت‌شناختي و هستي‌شناختي فلسفة ملاصدراست. در اين نوشتار که روشي تحليلي دارد و گردآوري اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌اي انجام گرفته، به اين مهم دست‌ مي‌يابيم که نگاه کارکردگرايانه به انسان با مباني فيزيکاليستي و معرفت‌شناختي فيلسوفان تحليلي، سبب مي‌شود موضوع علوم انساني، به امور مادي محدود شود و روش تجربي در علوم انساني محوريت يابد. غفلت از هدف نهايي انسان که قرب الهي است و حذف و فروكاستن بسياري از مسائل علوم انساني به جنبه‌اي مادي و دنيوي، از ديگر پيامدهاي اين نظريه در علوم انساني است.

تصدیق حقیقتی ذووجوه و دارای سه جنبة علمی، گرایشی و فعلی است. از جنبة علمی نوعی تصور، از جنبة گرایشی نوعی اعتراف و باور و از جنبة‌ فعلی معلول نفس (حکم) است. ذووجوه بودن تصدیق وجه تمایز آن از تصور است. برخی دیدگاه‌هایی تنها به یک یا دو جنبة آن توجه کرده‌اند و همین باعث تشتت در تعریف تصدیق شده است. ملاصدرا توجه بیشتری کرده،‌ لذا گاه آن را اعتقاد (نوعی گرایش) و گاه آن را تصوری خوانده است که عین حکم است. بهتر است این سه را تجمیع و هر کدام از تعابیر «اعتقاد»، «تصور» و «حکم» را ناظر به یکی از وجوه تصدیق بدانیم. تعبیرِ «تصور» ناظر به جنبة‌ علمی، تعبیرِ «باور» ناظر به جنبة گرایشی و تعبیرِ «حکم» ناظر به جنبة فعالانة تصدیق است. با این تعریف معلوم می‌شود تصدیق غیر از قضیه است؛ قضیه از اقسام تصور است. هم‌چنین تصدیق متصف به صدق و کذب نمی‌شود؛ زیرا آن‌دو نیز از اوصاف قضیه‌اند. خطا نیز مربوط به مدرِک است، اما از آنجا که تصدیق از حیث سومْ فعل است، بنابراین می‌توان تصدیق را با توجه این حیثیت متصف به خطا دانست.

انسان راه‌هاي معرفتي متنوعي به سوي شناخت واقع، ازجمله شناخت خود دارد و هريک از راه‌هاي معرفتي نيز در جاي خود مزيت نسبي دارد. در مقالة «چيستي انسان‌شناسي» براي اثبات مزيت انسان‌شناسي نقلي نسبت به انسان‌شناسي‌هاي عقلي، شهودي و تجربي، اولاً، امتياز‌ها و ويژگي‌هايي براي انسان‌شناسي نقلي، و ثانياً، بحران‌ها و مشکلاتي براي ساير انواع انسان‌شناسي بيان شده است. تقريباً همة امتيازاتي که در مقالة يادشده براي انسان‌شناسي نقلي ذکر شده و همة مشکلاتي که براي انواع ديگر انسان‌شناسي، ازجمله انسان‌شناسي عرفاني بيان شده درخور مناقشه‌اند. مهم‌ترين اشتباهي که در محور اول مقالة مزبور صورت گرفته، اين است که برداشت‌هاي ظني دانشمندان، داراي جامعيت، اتقان و اعتبار يقيني تلقي شده‌اند. مهم‌ترين اشتباهي که در محور دوم مقاله صورت گرفته اين است که تفاوت ميان علم حضوري با ترجمه و تفسير آن ناديده گرفته شده است. در نوشتار حاضر، براي دفاع از اهميت و اعتبار انسان‌شناسي‌هاي غيرنقلي، به‌ويژه انسان‌شناسي عرفاني، بخش‌هايي از ادعاهاي مقالة مزبور را نقل و بررسي کرده‌ايم.

نظرية امر الهي، يکي از نظريات مهم و پرسابقه در باب چيستي ارزش‌هاي اخلاقي است. علل و ادلة مختلفي موجب پيدايش چنين ديدگاهي شده است. وجود برخي احکام به‌ظاهر غير‌اخلاقي در متون ديني، ازجمله دستور قتل کودک بي‌گناه، استناد به مالکيت مطلق الهي، استناد به اختيار مطلق خداوند متعالي و محدود نبودن وي در اوامر و نواهي خود به چارچوب‌هاي اخلاقي، استناد به عدم توانايي عقل، در درک حسن و قبح اعمال بدون کمک شرع و نسخ برخي احکام اخلاقي و نسبيت آنها، دلايلي است که موجب شده برخي متکلمان طرفدار اين نظريه شوند. بررسي اين امور نشان مي‌دهد كه عدم درک درست از وجه اخلاقي احکام ديني و نيز درک ناقص از صفات خداوند متعالي و تأثيري که بر نحوة آفرينش مي‌گذارند، موجب چنين رويکردي شده است. مقالة حاضر با روش تحليل عقلي و جمع‌آوري اطلاعات به روش کتابخانه‌اي، نشان مي‌دهد كه اخلاق ديني با تفسير نظرية امر الهي نادرست است، گرچه مي‌توان تفسير درستي از آن ارائه داد که برتري قابل توجهي نسبت به اخلاق سکولار دارد.

ضمانت اجرا از مسائل مهم مطرح شده در فلسفه اخلاق است؛ زیرا تا ضمانتی برای اجرای اخلاقیات وجود نداشته باشد صدور احکام و الزامات اخلاقی بی‌فایده خواهد بود. از این رو مکاتب اخلاقی به دنبال تبیین ضمانت اخلاق در نظریه‌های خود هستند. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی به بررسی ضمانت اجرا از دیدگاه کانت و شهید مطهری پرداخته است. آنچه از بررسی دیدگاها به دست آمد نشان می‌دهد که به اعتقاد کانت، عقل عملی ضامن اجرای اخلاق است؛ که اشکالاتی به این دیدگاه وارد شده است، از این رو نمی‌تواند قابل قبول باشد. شهید مطهری با تکیه بر خودشناسی که بر خداشناسی استوار است، درک عزت و کرامت نفس را انگیزه اجرای اخلاق می‌داند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که این نگاه نیز از جامعیت برخوردار نیست و نمی‌تواند برای همه، انگیزه انجامِ فعل اخلاقی باشد. نکته قابل توجه آن است که اعتقاد به خدا مهم‌ترین انگیزه برای اجرای اخلاق است و اسلام با توجه به مراتب فکری و روحی متفاوت مردم، طیف وسیعی از انگیزه‌ها را با محوریت اعتقاد به خدا و یگانگی او، برای روی آوردن به افعال اخلاقی برای همه فراهم کرده است.

مکاتب اخلاقی به دو دستة کلی غایت‌گرا و وظیفه‌گرا تقسیم می‌شوند. غایت‌گراها هدفی خاص را منشأ ارزش اخلاقی دانسته و سایر ارزش‌ها و الزامات اخلاقی را بر اساس آن تعیین می‌کنند. در مقابل، وظیفه‌گراها بایدی اصلی معرفی و سایر بایدها و ارزش‌های اخلاقی را از آن استنتاج می‌کنند. هرکدام از این گرایش‌ها دلایلی را برای اتخاذ رویکرد خود معرفی کرده‌اند. نظریة عقل عملی کانت و امرگرایی از جمله مکاتبی هستند که وظیفه‌گرا می‌باشند. لذت‌گراها، دنیاگریزها، قدرت‌گراها و قرب‌گرایان از کسانی هستند که غایت‌گرا محسوب می‌شوند. علل و دلایلی که باعث انتخاب رویکرد وظیفه‌گرایانه شده مخدوش و نارساست. ازاین‌رو غایت‌گرایی مبنای صحیحی برای تعیین و توجیه ارزش‌های اخلاقی است. این رویکرد قادر است با قرائتی خاص، مراعات ارزش‌های اخلاقی توسط خداوند متعالی را نیز توضیح داده و تبیین کند. مقالة حاضر با مقایسة این دو رویکرد به روش تحلیلی، به بررسی ادلة صحت و سقم آنها پرداخته و می‌کوشد تبیین لازم برای مراعات احکام اخلاقی توسط خداوند متعالی، با رویکرد غایت‌گرایانه را ارائه دهد.

نظرية تکامل يا فرگشت، تأثير بسياري بر حوزه‌هاي فکري و فرهنگي گذاشته و به گمان برخي، باورهاي ديني و اخلاقي را با چالش زيادي مواجه کرده است. برخي گفته‌اند، قدرت‌گرايي نيچه نيز مبتني بر نظرية تکامل است. اخلاق تکاملي نيز به‌طور مسلم، برگرفته از نظرية تکامل مي‌باشد. به نظر مي‌رسد، اين نظريه منافاتي با باورهاي ديني و اخلاقي نداشته و علي‌رغم بطلان قدرت‌گرايي، اخلاق برگرفته از آن (اخلاق تکاملي)، به‌عنوان يکي از مصاديق اخلاق سکولار، مي‌تواند ناظر به همة عناصر يک نظام اخلاقي، اعم از معناداري، واقعيت‌داري، توجيه عقلاني ارزش‌ها، ارائه راه براي تشخيص مصاديق رفتارهاي با ارزش و بالاخره، تضمين عمل به ارزش‌هاي اخلاقي، سخن گفته و در تمامي اين حوزه‌ها، از خود دفاع کند. در عين حال، به نظر مي‌رسد، اخلاق تکاملي ناقص بوده، تاب برابري با اخلاق ديني را ندارد.

در فلسفه معاصر اسلامی معقولات به سه دسته «معقولات اولی یا مفاهیم ماهوی، ثانیه فلسفی یا مفاهیم فلسفی و ثانیه منطقی یا مفاهیم منطقی» تقسیم می‌شوند. دراین‌بیان معقول وصف مفاهیم ذهنی است. با توجه به منابع مرجع فلسفی، معلوم می‌شود در گذشته معقولْ گاهی وصف خود حقایق بوده، نه مفاهیم آنها و تنها به دو قسم اول و ثانی تقسیم می‌شده است. ابتلاء پیروان فلسفه اشراق به دیدگاه اصالت ماهیت و برخی شبهات دیگر باعث شد وجود و صفات آن ملحق به معقولات ثانی شده و اموری ذهنی قلمداد گردند. فیلسوفان بعدی با اصلاح این اشتباه، معقول ثانی را به دو قسم منطقی و فلسفی تقسیم کردند و امور وجودی را معقول ثانی فلسفی نامیدند و ملاک‌هایی برای تمییز سه دسته معقول ارائه دادند. در مقاله حاضر، با بررسی فرآیند تاریخی این تحولات به این نتیجه رسیده‌ایم که موصوف قرار دادن مفاهیم و تقسیم معقولات به سه دسته و الحاق حقایق فلسفی به «معقولات ثانی» مرجوح و در بخشی نادرست است و باید همانند برخی منابع گذشته، خود حقایق را معقول بنامیم و آنگاه آنها را به دو دسته معقول اول و ثانی تقسیم کنیم. در این تقسیم حقایق فلسفی جزء معقولات اولی بوده و خود آنها به سه قسم «ماهوی، فلسفی و اعتباری» تقسیم خواهند شد.