جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سکولاریسم یا به‌صورت کلی، جدایی دین و اخلاق از عرصۀ عمومی، سیاست و قدرت دولتی، متأثر از دوگانه‌نگری‌های غالب و جاری پس از دکارت و بی‌توجه به ربط‌ها و اتصال‌هاست. در قلمرو سیاست که بحث اصلی این مقاله است، تأکید سکولارها بر آزادی ایمان، برابری حقوقی ادیان و انتخاب‌های اخلاقی و بی‌طرفی دولت‌هاست. این گونه ادعا می‌شود که این بی‌طرفی به دلیل اجتناب از ورود تعهدات و دلبستگی‌های دینی و اخلاقی به عرصه‌ای است که می‌تواند مخل حقوق فردی و آزادی‌های مدنی و برابری افراد باشد. دولت‌های سکولار مخالف وفاداری نیستند، اما تنها وفاداری نسبت به دولت و قوانین و قواعد آن تبلیغ می‌شود و مجاز است. اینکه چگونه و به‌لحاظ مبنایی، بی‌طرفی مورد ادعا با وفاداری اولیه و ثانویه به دولت قابل جمع است، خود از پرسش‌ها و پارادوکس‌های جدی است؛ پارادوکس دوگانه‌نگری مستتر در سکولاریسم؛ یعنی دوگانۀ حیات فردی و اجتماعی، پارادوکس تنوع فرادولتی و وحدت دولتی و بی‌توجهی به رابطۀ مفهومی خدا و انسان و حق و قابلیت‌های او به‌مثابۀ مبنای توجیه‌پذیری حقوق انسانی، از پارادوکس‌های عمدۀ سکولاریسم است.

بسیاری از نظریه پردازان معاصر اخلاق بر این باورند که آن قدر ما به وجوه وجودی اخلاق بی اعتنا بوده ایم و آن قدر اخلاق را از زندگی خود دور کرده ایم که اگر بعضا بحث اخلاق مطرح شود، بلافاصله ذهن ما به سوی یک امر آرمانی سوق داده می شود و امر آرمانی را هم امری انتزاعی تفسیر و تعبیر می کنیم، در حالی که کاملا وجودی هستند. منتها ما از یک نگرش وجودی غافل شده ایم و اسیر پاره پاره های مختلفی از جمله مدرنیته و پست مدرنیته شده ایم که وقتی بحثی از یک حقیقت وجودی یا اخلاق به میان می آید، برچسبی آرمانی به آن ها می زنیم. در حالی که اخلاق همین جاست و وجود دارد.اگر ما ریشه ها و پایه های وجودی برای اخلاق قائل باشیم، جامعه آرمانی همان جامعه اخلاقی است؛ البته با این تفسیر که آرمان ها خیالی نیستند.شما نمی توانید نامی از بشر ببرید بدون اینکه برای او حیث وجودی و نیازهای واقعی قائل نشوید. آزادی، عدالت و اخلاق و معنویت جزو نیازهای واقعی بشر هستند. آنچه که به آن آرمان می گوییم، مرتبط با وجود بشر است. منظور از وجود بشر، ذات بشر است و منظور از ذات بشر هم یک ذات منبسط است که شامل وجه فردی، طبیعی، گروهی و اجتماعی می شود.ما دو زبان داریم: یکی زبان دلیل یا باید و نبایدها و دیگری زبان علیت یا تأثیر و تأثرات. انسان های خاص تحت هر شرایطی با همان زبان بایدونباید خاص خود عمل می کنند. اما انسان های معمولی تحت تأثیر روابط متقابل علّی هم هستند.واقعیت این است که مردم ذیل اخلاقی بودن یا اخلاقی نبودن حکمرانان عمل می کنند. این یک واقعیت است هرچند مطلوب نیست. چون واقعیت است باید به آن توجه داشت که اگر حکمرانان اخلاقی باشند، جامعه نیز اخلاقی می شود.

اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) مبنای تأسیس نظام جمهوری اسلامی ایران می‌باشد و حفظ و انتقال درست و به‌موقع آن اندیشه، موجب بقا و استمرار حاکمیّت نظامِ بر آمده از آن می‌شود؛ بنابراین، « بررسی میزان آشنایی نسل سوم انقلاب اسلامی ایران با اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)» حایز اهمیّت است؛ چون مرحله آشنایی، مقدمه و پایه مرحله التزام و رفتار است؛ پس لازم است بدانیم، نسل سوم انقلاب اسلامی که فرزندان نسل دوم انقلاب هستند و دوران مبارزه با رژیم پهلوی و دفاع مقدس را درک نکرده‌اند، به چه میزان با اندیشه سیاسی امام در ابعاد مختلف آشنایی دارند؟ تا به میزان امیدواری خود در استمرار حاکمیت نظام توسط نسل سوم پی ببریم. برای انجام این پژوهش، پس از تعیین مهم‌ترین شاخص‌های مربوط به ابعاد گوناگون اندیشه سیاسی امام، موضوع تحقیق با روش پیمایش مورد بررسی قرار گرفت. جمعیت آماری این پژوهش، جوانان مرد و زن 20 تا 30 ساله حوزوی و دانشگاهی هستند. حجم نمونه آماری تحقیق حاضر، 600 نفر از طلّاب حوزه علمیه قم و دانشجویان دانشگاه‌های شهر قم در دو مقطع تحصیلی کارشناسی/ سطح دو و کارشناسی ارشد/ سطح سه می‌باشند. با اجرای پیمایش و تکمیل پرسش‌نامه محقق ساخته، داده‌ها، استخراج و طبقه بندی شد و پس از آن با کمک نرم افزار spss و تکنیک‌های آمار توصیفی و استنباطی، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. برابر یافته‌های پژوهش، میزان آشنایی طلّاب و دانشجویان شهر قم با ابعاد فلسفه سیاسی، هستی شناسی، آثار سیاسی، اخلاق سیاسی، معرفت شناسی، مفاهیم بنیادی و فقه سیاسی اندیشه سیاسی امام به ترتیب 89/61 ، 82/89 ، 81/21 ، 78/02 ، 77/86 ، 75/48 و 74/01 و با میانگین 79/86 درصد است. در میزان آشنایی آنان با ابعاد مختلف اندیشه سیاسی امام، از نظر جنس مرد و زن، تأهل/ تجرد، شهری/ روستایی و مقطع تحصیلی رابطه معناداری وجود ندارد؛ ولی از نظر سن و محل تحصیل آنان رابطه معناداری وجود دارد؛ یعنی میزان آشنایی آنان در برخی از گروه‌های سنی و در بعضی از مدارس حوزه علمیه و در دانشگاه‌های دولتی بیش‌تر از مدارس و دانشگاه‌های دیگر بوده است. انجام پژوهش مستقل در بررسی میزان آشنایی قشرهای دیگر نسل سوم انقلاب اسلامی، مطالعه گروه وسیع‌تری از جمعیت نسل سوم، بررسی نقش عوامل جامعه پذیری سیاسی و تعیین سهم هر یک در انتقال اندیشه سیاسی امام و توجه مسوولان آموزشی و پژوهشی کشور، رسانه‌ها و نهادهای مذهبی به نتایج پژوهش در برنامه ریزی‌های آتی از مهم‌ترین پیشنهادهای این تحقیق است.

اخلاق و سیاست تعریف واحد و نهایی ندارند. اخلاق از منظر وجود شناسی حکمت متعالیه، مقام فعلیت و شدن مراتب آدمی است، انسان متناظر با هستی، سه مرتبه وجودی و تکاملی دارد. بالاترین حد تکامل هر مرتبه، ادب آن مرتبه می باشد. قدرت و منفعت، عدالت، کرامت و احسان به ترتیب، ادب مرتبه متدانیه، متعادله و متعالیه انسان هستند. ادب هر مرتبه، دارای زیر شاخه هایی است که راه های وصول به آن می باشند. ادب هر مرتبه در قالب آدابی تجسم می یابد و آنها نیز رفتارها را تنظیم می کنند. بر اساس نظریه انسان شناسی ملاصدرا انسان غیر مکتفی بتفرده است و در جمع و جامعه وجود یافته و تکامل پیدا می کند و لذا انسان مدنی بالطبع است. هر فرد با ملکاتش وارد اجتماع مدنی شده و آن را شکل می دهد، بنابراین جامعه مدنی موجودی اخلاقی است و رقیقه ملکات افراد آن می باشد. اجتماع مدنی اخلاقی، نیازمند تدبیر است و مدبر آن سیاست است که شامل سیاستمدارن، آداب و قالب ها و روابط قدرت می باشد. بنابراین اجتماع مدنی، اجتماعی اخلاقی سیاسی است و مبتنی بر سه مرتبه وجودی انسان، سه مدینه دنیه و متعادله و متعالیه قابل شناسایی است. جمهوری اسلامی بر اساس شعارهای مردم که در مقدمه قانون اساسی و بیان و آثار رهبر انقلاب، به ویژه کتاب حکومت اسلامی تبلور یافته است، جامعه آرمانی بود که مدعی گذر از مرتبه دنیه و ساختن مدینه متعادله و حرکت به سوی مدینه متعالیه بود. بنابراین انتظار می رفت حاوی مراتب سه گانه اخلاق به نحو لبس بعد اللبس و عینیت بخش مراتب سه گانه انسان باشد. قانون اساسی محل ظهور ادب مراتب سه گانه، حاوی آدابی برای تنظیم رفتارها است. اکثر اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی تجلی ادب مرتبه متدانیه انسانند و کمتر مرتبه متعادله و بندرت مرتبه متعالیه در آن تجسم یافته است. از حیث رفتاری نیز با بررسی رفتارها در بخش رفتارهای انتخاباتی در سه انتخابات ریاست جمهوری، به این نتیجه رسیدیم که بین مواضع اعلامی و رفتارها فاصله افتاده است، هر چه رقابت ها داغ تر می شد از مرتبه متعادله به سوی متدانیه تنزل می کرد و در مواردی رفتارها از ادب این مرتبه نیز نازل تر می شد.

موضوع فرد و جامعه یا عامل و ساختار در جامعه شناسی یا موضوع خرد- کلان در علوم اجتماعی و اقتصادی، همگی به یک مسئله اشاره دارند که از سوی فیلسوفان علوم اجتماعی به نام نوظهوری اجتماعی خوانده می‌شود. مسئله‌ی نوظهوری به مطالعه هستی شناختی و روش شناختی پدیدارهایی می‌پردازد که از کنش و واکنش اجزای یک سیستم حاصل می‌شود. مسئله نوظهوری اخیرا در زمینه علوم شناختی نیز توسط فیلسوفان ذهن مورد بحث است. تعامل این دو شاخه‌ی علمی موجب شده است که در پژوهش‌های نوظهوری اجتماعی از پیشرفت‌ مطالعات فلسفه علم و فلسفه ذهن استفاده شود. مسئله این پژوهش بررسی و نقد فردگرایی روش شناختی به عنوان رویکرد اقتصاد نئوکلاسیک به پدیده‌ی نوظهوری اجتماعی، بر اساس واقع‌گرایی انتقادی است؛ با این هدف که از این راه پرتویی بر مسائل روش شناسی اقتصاد اسلامی افکنده شود. زیرا این رویکرد روش شناختی بر مطالعات اقتصاد اسلامی نیز سایه انداخته است.هدف‌هایی که این پژوهش دنبال می‌کند، عبارتند از نقد فردگرایی روش شناختی بر پایه‌ی واقع‌گرایی انتقادی، تحقیق درباره‌ی ضرورت فردگرایی روش شناختی در اقتصاد نئوکلاسیک، نقد رابطه‌ی خرد- کلان در اقتصاد نئوکلاسیک از منظر واقع‌گرایی انتقادی، و بررسی و نقد روش شناسی اقتصادی و نظریه اقتصاد اسلامی آیت الله سید محمدباقر صدر بر پایه واقع‌گرایی انتقادی.این پژوهش برای نیل به اهداف یاد شده، دو فرضیه را بررسی می‌کند. نخست، با فرض این که فردگرایی روش شناختی ویژگی ضروری مکتب اقتصاد نئوکلاسیک است، مدعی است که قوانین پدیده‌های کلان و پیچیده‌ی اقتصادی قابل تقلیل به قوانین مربوط به افراد نیست. دوم، با فرض این که نسبت روش شناسی اقتصادی آیت الله صدر با واقع‌گرایی انتقادی عموم و خصوص من وجه است؛ مدعی است که واقع‌گرایی انتقادی می‌تواند روش و نظریه اقتصاد اسلامی صدر را توجیه کند.برای مطالعه این فرضیه‌ها، این پژوهش در شش فصل سامان یافته است. فصل نخست به طرح مسئله و ضروت آن، اهداف، پرسش‌ها و دیگر ویژگی‌های این تحقیق می‌پردازد. در فصل دوم ادبیات فردگرایی روش شناختی مرور می‌شود و رویکردهای مختلف فردگرایی روش‌شناختی شامل رویکرد روان‌شناختی در انگلستان و آلمان، رویکرد مکتب اتریش، رویکرد ساختاری، رویکرد نهادی و رویکرد پاپری بررسی می‌شود. فصل سوم به نقد و ارزیابی رویکردهای فردگرایانه‌ی تقلیل‌گرا و غیر تقلیل‌گرا، و هم چنین رویکردهای جمع‌گرایانه و واقع‌گرایی انتقادی به مسئله نوظهوری اجتماعی می‌پردازد. در این نقد و بررسی از برخی مفاهیم فلسفه علم و فلسفه ذهن هم چون ابتنا، تحقق پذیری چندگانه، انفصال فاحش، و علیت رو به پایین استفاده می‌شود. در فصل چهارم فردگرایی روش شناختی اقتصاد نئوکلاسیک بر اساس آموزه‌ی واقع‌گرایی انتقادی که هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی را ملازم یکدیگر می‌داند، بررسی و نقد می‌شود. برای این کار، اقتصاد نئوکلاسیک از وجوه هستی‌شناختی، قیاس‌گرایی، اتمیسم اجتماعی، انتظام علی، انسداد، و ساختار و عاملیت ارزیابی می‌شود. بر اساس یافته‌های حاصل از مطالعات فصل‌های دوم، سوم و چهارم در نقد و ارزیابی فردگرایی روش شناختی اقتصاد نئوکلاسیک، در فصل پنجم به بررسی ظرفیت‌ها و قابلیت‌های رویکرد واقع‌گرایی انتقادی در توجیه روش و نظریه اقتصاد اسلامی آیت الله صدر پرداخته می‌شود. در این فصل سعی می‌شود نسبت آموزه‌های واقع‌گرایی انتقادی با اقتضائات روش شناختی نظریه اقتصاد اسلامی صدر بررسی و ارزیابی شود. برای این کار، نظریه‌های توزیع پیش و پس از تولید، و هم چنین عدالت اجتماعی صدر از بعد روش شناسی تجریه و تحلیل می‌شود. در فصل پایانی گزارشی از یافته‌های این پژوهش و ارزیابی فرضیه‌های آن ارائه می‌شود.بنابر نقد و تحلیل نظریه‌های فردگرایانه نوظهوری نتیجه می‌شود که قوانین مربوط به پدیدارهای اجتماعی پیچیده به نحو قانونمندی به مفاهیم و قوانین فردی قابل تقلیل نیست. اما اقتصاد نئوکلاسیک به این دلیل به فردگرایی روش شناختی روی آورده و لوازم آن را پذیرفته است که بتواند شناختی اقتصادی مطابق معیارهای اثبات‌گرایی خلق کند. آنان فردگرایی روش شناختی را به این دلیل مفروض گرفتند که علم اقتصاد از سازوکاری برخوردار باشد که فرمالیسم، قیاس گرایی، انتظام علیتی، سیستم‌های بسته، اتمیسم و تقلیل گرایی را روا دارد. چرا که این شرایط برای امکان پذیر ساختن توضیح استنتاجی- قانونی که الگوی مورد نظر اثبات‌گرایی است، ضروری می‌باشد. بنا بر این، فرضیه اول این پژوهش مبنی بر که قوانین پدیدارهای کلان و پیچیده‌ی اقتصادی قابل تقلیل به قوانین مربوط به افراد نیست، قابل دفاع به نظر می‌رسد. آیت الله صدر در روش شناسی اقتصادی خود، ایستارهای اثبات گرایی را مفروض می‌گیرد. از این رو غالب مواضع روش شناختی او درباره علم و به ویژه علم اقتصاد با اقتصاددانان نئوکلاسیک سازگار است. اما، با جداکردن تکلیف مکتب اقتصادی از علم اقتصاد، از مقولاتی سخن به میان می‌آورد که توجیه آن از اثبات گرایی ساخته نیست. رابطه عاملیت و ساختار در واقع گرایی انتقادی ظرفیت مناسبی برای تبیین وجوه فردی و اجتماعی فعالیت‌ها در اقتصاد اسلامی فراهم می‌کند که از عهده فردگرایی روش شناختی خارج است. به نظر می‌رسد که واقع گرایی انتقادی تا حدی زیادی از این ظرفیت برخوردار باشد که مقولات روش شناختی صدر هم چون اصول، کشف، روبنا و زیربنا، واقعی بودن، اخلاقی بودن، عقیده، مفهوم، و عاطفه را توجیه کند. بنابر نقاط اشتراک یاد شده میان روش شناسی اقتصادی آیت الله صدر و واقع‌گرایی انتقادی، فرضیه دوم مبنی بر این که واقع‌گرایی انتقادی، روش و نظریه اقتصاد اسلامی صدر را توجیه می‌کند، قابل قبول به نظر می‌رسد.

اغلب محققان دانشگاهی اقتصاد اسلامی در جهان، دانش آموختگان جریان اصلی علم اقتصاد هستند که تحت تأثیر فردگرایی روش‌شناختی است. از این رو فردگرایی روش‌شناختی آگاهانه یا ناآگاهانه در پژوهش‌های اقتصاد اسلامی تأثیرگذار بوده است. نظر به این که پرداختن به روش تحقیق بر خود تحقیق تقدم رتبی دارد، تأمل درباره تناسب و امکان به کاربستن فردگرایی روش‌شناختی در مطالعات اقتصاد اسلامی از یک سو، و بررسی ظرفیت و قابلیت دیگر مکاتب روش­شناسی برای حمل مفاهیم اقتصاد اسلامی ضروری است. این ضرورت برای تحقیقات اقتصاد اسلامی صورت گرفته در حوزه‌های علمیه نیز مطرح است. زیرا از سویی فقه شیعه به طور سنتی درباره احکام فردی بحث می‌کند، و از سوی دیگر شاهد حضور مفاهیم کلی و جمعی در آموزه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اسلام هستیم. از این رو کاوش درباره روش شناسی مناسبی که بتواند جایگاه و نسبت فرد و جامعه را رعایت کند، ضروت دارد. در این مقاله با توجه به قابلیت‌های رویکرد واقع‌گرایی انتقادی، میزان سازگاری آن با روش شناسی اقتصاد اسلامی شهید سید محمدباقر صدر، به روش تحلیلی نقد و ارزیابی می‌شود. مقاله درباره این مسأله نتیجه گیری می‌کند که واقع­گرایی انتقادی از این ظرفیت برخوردار است که مقولات روش شناختی شهید صدر هم چون اصول، کشف، روبنا و زیربنا، واقعی بودن، اخلاقی بودن، عقیده، مفهوم، و عاطفه را توجیه کند.

محمدعلی خرمی مشکانی: هم‌زمان با فرارسیدن ایام میلاد حضرت مسیح یکی از خبرگزاری‌های ایران مدعی شد«۹۰درصد خریداران کریسمس، مسیحی نیستند و گفته می‌شود طی روزهای گذشته حدود ۶ میلیارد تومان درخت کاج در تهران فروش رفته است». اما علت توجه ایرانیان مسلمان به مناسک مسیحیان چیست؟ عکس یادگاری مسلمانان با نمادهای مسیحیت فرصتی برای تقریب و هم‌دلی پیروان ادیان است یا تهدیدی برای دین‌داری افراد؟ «عماد افروغ» جامعه‌شناس و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با ردنا (ادیان نیوز) پذیرفتن این سخن را مستلزم انجام تحقیقات صحیح دانست و با تأکید بر پرهیز از اغراق و غلو در این نوع موضوعات تصریح کرد: این یک تفنن است. وی در این گفت‌وگو با انتقاد از فقدان نمادسازی و توجه به مناسک در مناسبت‌های شاد اسلامی گفت اگر شما منسک، سمبل و نماد لازم را نداشته باشید، فرصت را در اختیار گرایش مردم به سایر مناسک و نمادها گذاشته‌اید. افروغ در قسمتی از این گفت‌وگو گفت: روحانیون ما کوتاهی کردند. ما این حرف را مدام می‌شنویم که چرا برای جشن‌ها برنامه نداریم؟ آیا دین مانع این قضیه است؟ خیر، دین مانع نیست.