جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله مدعی است ظرفیت های ویژه های در ادبیات عرفانی فارسی می توان یافت که پاسخگوی نیازها و مشکلات شدید روحی انسان سرگشته در دنیای امروز باشد؛ این ظرفیت منحصر به فرد ادبیات عرفانی فارسی در چالش با دلمشغولی های بشر امروز را «آگاهی ویژه عرفانی» و اگر به ذهن مولوی نزدیک تر بشویم «خداآگاهی» نامیده ایم و آن آگاهی ویژه ای است که فقط سالکان حقیقی پس از طی مراحل سلوک در طریق عرفانی و نایل شدن به مقامات ربانی به آن دست می یابند.رسیدن به این خداآگاهی که در حقیقت نوعی «شهود عرفانی» است، طبعا مستلزم طی طریقتی خاص و پشت سرگذاشتن سلوکی ویژه است و به همین دلیل پویندگان طریق زبانی بر مبنای جهان بینی عرفانی برای آگاهی انسان از طبیعت، خویش و خداوند، مراتب و ساحت هایی قایلند و برای این دریافت طبقه بندی های خاصی در نظر دارند.در این جستار بالاترین مرتبه آگاهی مورد نظر عارفان یا «آگاهی ویژه عرفانی» مطمع نظر است که از طریق سایر قوا، وسایل و ابزارهای شناخت نمی توان به آن دست یافت.گاهی ویژه عرفانی (از منظر فراانسان معمولی و حتی از منظر خدا به هستی نگریستن) که حاصل عروج در مراتب و مقامات عالی عرفانی و تحیر و فنا خواهد بود. این آگاهی ویژه نه تنها متعالی تر از علم است بلکه از بصیرت و درون بینی که روانشناسان از آن به «خودآگاهی» تعبیر کرده اند، برتر است. قسمی «درون آگاهی» است که حاصل پشت سر گذاشتن مراتب سلوکی و نیل به «حیرت عرفانی» و تبدیل شدن «من» سالک به «فرامن» یا «من» جدید گسترده و متصل به ملکوت به شمار می آید.نگارنده نخست به اثبات مدعای فوق پرداخته سپس جلوه های این آگاهی را در مثنوی معنوی و غزلیات شمس کاویده و به این نتیجه رسیده است که وقتی در سراسر مثنوی با حیرت ممدوح بر می خوریم، نظر مولوی همان «آگاهی ویژه» یا «خداآگاهی» و رسیدن عارف به «من» گسترده یا «فرامن» است.

بعد از پدید آمدن مثنوی مولوی، در هر قرنی بر این اثر بی‌نظیر عرفانی فارسی شرح‌ها نوشته شده است. هم‌اکنون ما با دیدگاه شارحان مختلف روبه‌روییم که از مقایسۀ آن‌ها مشخص می‌شود تا به امروز اندیشه‌ها در رویکردهای تأویلی به ابیات مثنوی بسیار متنوع بوده است. با بررسی واژۀ «رستم» در مقام یکی از نمادها و عناصر اسطوره‌ای در هفت شرح برجستۀ فروزانفر، شهیدی، جعفری، استعلامی، زمانی، گولپینارلی و عبقری کوشش شده به این سؤال اصلی پاسخ داده شود که دیدگاه شارحان مثنوی در مواجهه با نمادهای‌‌‌ اساطیری آن چگونه بوده است. با این‌که در مثنوی غالباً رستم به‌عنوان قهرمان ملّی، نماد انسان کامل است و مولوی وی را در کنار امام علی (ع) و حضرت حمزه آورده، اما نتیجۀ بررسی نشان می‌دهد شارحان مثنوی به مباحت اسطوره‌شناختی در برخورد با نمادهای اسطوره‌ای این اثر کمتر توجه داشته‌اند و هنگام مواجهه با شخصیت رستم، به پیشینۀ اساطیری آن اشاره‌ای نکرده‌، بیت‌های موردنظر را تحت‌ا‌للفظی معنی‌ کرده‌ و وجوه اساطیری و عرفانی رستم را تبیین نکرده‌اند و در کل از نماد رستم به‌عنوان قهرمانی حماسی که نماد انسان کامل در اندیشۀ مولوی شده است، غفلت ورزیده‌اند.

مثنوی معنوی از جمله آثاری است که بعد از مرگ مولوی، شرح‌نویسی بر آن آغاز شد و همچنان ادامه دارد. یکی از موارد مورد توجه شارحان، تأویل واژگان نمادینی است که مولوی در راستای اهداف عرفانی از عناصر طبیعت، اشیا، مکان‌ها، حیوانات، انسان‌ها، امور انتزاعی و مفاهیم به‌ کار گرفته است. در این پژوهش، تأویل‌های 60 نماد در 215 بیت مثنوی در منابع مثنوی‌پژوهی بررسی شده است، جامعۀ آماری شرح‌های فروزانفر، شهیدی، جعفری، گولپینارلی، نیکلسون، استعلامی، زمانی و عبقری، آثار زرین‌کوب و مولوی‌نامۀ همایی و مقالات علمی است که در زمینۀ تحلیل نمادهای مورد مطالعه نوشته شده‌اند. از تعداد نمادها، 6 مورد اشیاء و مکان، 16 مورد شخصیت‌های انسانی، 28 مورد حیوانات و 10 مورد عناصر طبیعی است. نتایج بررسی نشان می‌دهد کاربرد نمادها در جهت دو کلان نمادِ نفس و انسان کامل آمده است. از میان شارحان، استعلامی به تأویل نمادها توجه بیشتری داشته و مفهوم عرفانی نمادها را بررسی کرده است؛ گولپینارلی و جعفری شارحان کم‌توجه به نمادها هستند. در مقالات به بررسی نمادهای انسانی با 83/38 درصد بالاترین توجه و به نمادهای اشیا و مکان‌ها با 32/9 درصد، کمترین توجه صورت گرفته است. بنیاد نمادسازی مولوی بر پایۀ نگرش اسطوره‌ای و دینی و روایی است، به بنیاد اسطوره‌ای نمادها در کتاب‌های شارحان پرداخته نشده اما در چندین مقاله به پیوند اسطوره و عرفان در نمادهای مثنوی توجه شده است.

جریان تصوف کوشیده تا با الهام از وقایع زندگی موسی÷، به تأیید مشرب خود و با تأویل این رخدادها، به توجیه تفکرات و اندیشه‌های خود بپردازد. تفاسیر عرفانی قرآن کریم نقش ویژه‌ای در شناسایی ظرایف و نکات قابل تأویل اتفاقات زندگی این پیامبر الهی داشته است. در این میان کشف‌الاسرار به دلیل اهمیت ویژه‌اش در ادبیات فارسی، عرایس‌البیان به دلیل اهمیت شخصیت روزبهان بقلی در عرفان اسلامی و مثنوی معنوی مولوی به دلیل جامعیتش در مباحث نظری و ادبی عرفانی، نقش به سزایی در نشر این وقایع داشته اند. این پژوهش علاوه بر شناخت مشارب صاحبان هر کدام از این آثار با توجه به داستان‌های حضرت موسی در قرآن کریم، به کیفیت انعکاس برداشت‌های عرفانی پیش از مولوی در مثنوی می‌پردازد. چارچوب نظری این پژوهش با نگاهی کلی به مبحث بینامتنیت شکل گرفته است. از مهم‌ترین نتایج این پژوهش، توجه متفاوت مولوی نسبت به عرفای دیگر به زندگی موسی÷ است

تذکره خلاصة الاشعار (تألیف 975-1016) از تذکره های ارزشمند ادبیات فارسی و حاصل کوشش های چهل ساله تقی الدین کاشانی ملقب به "میرتذکره" است. این اثر نمایانگر سیر تحول و تطور شعر فترسی از قرن چهارم تا روزگار مؤلف (اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم) می باشد. نظر به اهمیت و ضرورت احیای تذکره خلاصة الاشعار به نحوه بازیابی کامل ترین صورت از این تذکره اشاره کردیم و از آنجا که اولین کار در احیای این اثر معرفی تفصیلی دستنویس های موجود از آن و بیان ارزش و اهمیت هر یک از آنها است، در دو بخش به معرفی دستنویس های این اثر پرداختیم که به صورت پراکنده در داخل و خارج از ایران معرفی شده اند و نتیجه آنکه متوجه شدیم دستنویس های موجود در ایران (شامل 22 دستنویس) اغلب مطالب تذکره را، جز رکن دوم و چهارم دارد. چنین برمی آید که کاملترین صورت تذکره در خارج از ایران، باید نسخه بلاند (لیندزیانا) باشد با این توضیح که این دستنویس فاقد رکن چهارم است. البته آگاهی ما از نسخه های خطی موجود در خارج از ایران (شامل 14 دستنویس) با توجه به آنچه در فهرست نسخه های خطی مربوط نوشته شده، به دست آمده است؛ بدیهی است بررسی جامع این نسخه ها ممکن است به یافتن رکن چهارم نیز بینجامد که در آن صورت می توان با تصحیح آن، انتظار فراهم آمدن این تذکره ارزشمند را داشت.

بسم الله الرحمن الرحیمچکیدهشعر قدیم به شکل های متعدد، مورد خوانش قرار گرفته و پژوهشگران از زوایای مختلف، آن را موردبررسی قرار داده اند. ولی در این پژوهش شعر از یک زاویه جدید نگریسته شده و آن اسلوب هایاست؛ چرا که با مطالعه اشعار ناصر خسرو و حسن الهبل ، « محاجه » گفتمان به خصوص اسلوب نشانههای مهمی از محاجه در شعر آنها ملاحظه شد . هرچند بیشترین حضور محاجه ، به علت ارتباط آن با خطابه، در نثر است، ولی گروهی از پیشینیان بر این عقیده بودند که گاهی شاعر قصیده، قطعهیا یک تک بیت ر ا در مخالفت (محاجه) با یک ایده ای ی ا بط لان اندیشه ای می سراید، تا یک تصویر محاجه گونه ای ارائه کرده، نیروی اقناع را تبیین نماید . از جمله آنها ، شاعران شیعه هستند که بااحتجاج به مذهب، از عقیده خود دفاع کردهاند.در این تحقیق به تحلیل گفتمان شعری الهبل و ناصر خسرو، بر پایه رویکرد کاربردشناسی در تولید گفتمان پرداخته می شود و این رویکرد شیوه عملی (کاربردی ) در پژوهش های زبانی است که از سطح معنا فراتر رفته و به بررسی ارتباط زبان با کاربران آن می پردازد. همچنین به اهداف گوینده وچگونگی به کارگیری تکنیک های متنوع در بافت های معین اهتمام می ورزد. رویکرد کاربردشناسی امکان بررسی ملزومات گفتمان در بافت معین و همچنی ن شناخت تأثیر بافت در گفتمان را برای مافراهم میکند.شعر اهل بیت (ع) به عنوان یک گفتمان خاص مورد توجه شاعران است که در آن شاعران ازابزارها، وبه ع نوان مهمترین نظریه ها و اسلوب های گفتمان اه ل « محاجه، بینا متنیت ، موسیقی » اسلوبها بیت (ع) استفاده کرده اند که عناصر مهمی در تحلیل گفتمان ادبی به شمار میآید، و از ابزارها استکه نقش آن برای رساندن پیام واثر گذاری مورد نظر خود، بر مخاطب است . این اسلوب ها را ناصرخسرو والحسن الهبل نه فقط برای ن شان دادن فضیلت ممدوح بلکه برای تأثیر واقناع وجلب توجه مخاطب به کاربردهاند.واژگان کلیدی :کاربرد شناسی، اهل بیت، الحسن الهبل، ناصر خسرو، اسلوبهای گفتمان

مثنوى مولوى یکى از برجسته ترین شاهکارهاى جهانى است که به باور متفکران و ادب شناسان ایرانى و غیر ایرانى نقشى فراوان در غناى فرهنگ و هویت اسلامى و ایرانى داشته است و فکر و ذهن و زبان و قلم بسیارى را در ساحل دریاى اندیشه خود مشغول و متحیر نگاه داشته است. اکر چه تعداد صاحب نظران و محققانى که درباره آراء و آثار مولوى بویژه مثنوى او سخن گفته و زوایاى اندیشه هاى او را گشوده اند فراوانند، بازشناسى، تحلیل گفتارها و جستارهاى پیشینیان و مقایسه آنها موضوع مستقل و کلانى است که این رساله درصدد بررسى آن است. بر این اساس از آنجایى که در سده اخیر نتیجه عمده پژوهشها در حوزه علوم مختلف، به دلایل گوناگون در قالب مقاله درآمده و آنچه در این قسم از تحقیقات عرضه مى شود، زبده و عصاره معارف بشرى است، این پژوهش مى کوشد به بررسى، نقد و طبقه بندى کلیه مقاله هاى فارسى پیرامون این اثر سترگ یعنى مثنوى معنوى اهتمام ورزد. بر این اساس نگارنده این رساله پس از شناسایى و بازیابى حدود 640 مقاله در باره مثنوى معنوى، به طبقه بندى مقاله ها از نظر موضوعى و تاریخى پرداخته و مقاله هاى هر بخش را با دقت لازم نقد و بررسى کرده و دلایل غث و سمین مقاله هاى هر بخش را با استدلال کافى و وافى نشان داده است. پس از بررسى مجموعه مقاله هاى شناسایى شده بر اساس منابعى چون فهرست مقالات فارسى، کتاب شناسى مولوى، نمایه ها و.... دهه هشتم سده اخیر با 363 مقاله چاپ شده بیشترین تعداد مقاله را از نظر کمیت به خود اختصاص داده است که دلایل رشد کمى و حتى کیفى آن در رساله نشان داده شده است. ضمن اینکه سال 1378 به دلیل استقبال فراوان محققان در جهان و ایران با 57 مقاله در راس این هرم قرار دارد. در بخش اصلى رساله، کلیه مقاله ها از نظر موضوعى و ساختارى به 14 گروه، طبقه بندى شده که بیشترین تعداد مقاله مربوط به موضوع شروح و نقد و تصحیح مثنوى (93 مقاله) و موضوع مربوط به دین و عرفان و فلسفه در مثنوى (86 مقاله) بوده است. موضوعات دیگر علاوه بر دو مورد فوق جنبه هاى کلامى، فقهى، عقل و عشق، داستانهاى مثنوى، معرفت شناسی، شخصیت شناسى و... مثنوى است. بر این اساس مقاله هاى هر بخش نقد، تحلیل و طبقه بندى شده و نتایج مقاله هاى هر بخش به صورت تطبیقى نشان داده شده است.

اسطوره ها در طول تاریخ همواره از رخدادهای سیاسی- اجتماعی تاثیر می پذیرند و در برابر آن ها واکنش نشان می دهند. در ایران، یکی از اصلی ترین حوادثی که بر ساختارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی تاثیر عمیقی گذاشت، واقعه کودتای 28 مرداد 1332 بود. این حادثه باعث اجتناب نویسندگان از بیان انتقادی صریح و پناه بردن به درون و به کارگیری از زبان مبهم، نمادین و اسطوره ای در انعکاس مسائل جامعه و جهت گیری اذهان توده مردم و روشنفکران شد. رمان سووشون یکی از برجسته ترین آثاری است که با بهره گیری از اساطیر ملی و دینی، منعکس کننده وضعیت اجتماعی و فکری مردم ایران در سال های بعد از کودتا در گفتمان مخالف حکومت و بیگانه است. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و چارچوب نظری نقد اسطوره ای به تحلیل چگونگی بازتاب اسطوره در این اثر می پردازد.

تاکنون درباره ادبیات تصوف مطالب بسیار گفته و تحقیقاتی گوناگونی انجام شده و درباره حکمت های موجود در آن نیز پژوهش هایی انجام گرفته است. در این مقاله، ویژگی های گونه ای خاص از حکمت بررسی شده است. این حکمت ها، که از آنها به «حکمت تجربی» یاد می شود، بیش از آنکه بر پایه اصول دینی یا مسلکی باشند، برگرفته از تجارب زیستی بشر در طی نسل ها هستند. تتبع در تحقیقات انجام شده بر آثار صوفیه، فقدان بحث و بررسی در این زمینه را به روشنی نشان می دهد. در پژوهش پیش رو، وضعیت این گونه از حکمت در سه اثر عمده صوفیه کشف المحجوب هجویری، مرصادالعباد نجم رازی و مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه عزالدین محمود کاشانی از نظر کمی و کیفی بررسی شده است. گذشته از اینکه این آثار از مهم ترین مکتوبات اهل تصوف اند، سیر تحولات حدود چهار قرن، از قرن پنجم تا قرن هشتم هجری، یعنی دوره اصلی رواج تصوف و ادبیات مربوط به ایشان را دربر می گیرند.